Het beeld van de wereld / Het wereldbeeld van Google

Door programma's als Google Earth zijn we gewend geraakt aan het perspectief van de satelliet, de god’s eye view. Wat doet dit met de relatie die we hebben tot onze omgeving? Door gebruik te maken van verschillende Google-applicaties reflecteren kunstenaars op de veranderende verhouding tot de buitenwereld.

De aarde werd voor het eerst in zijn geheel vastgelegd door een weersatelliet in 1967. De meest beroemde foto allertijden is ‘Blue Marble’ (blauwe knikker), genomen in 1972 door de bemanning van de Apollo 17. Inmiddels is de foto van de aarde zo bekend dat het niet voor te stellen is hoe het moet zijn geweest om niet te weten hoe de planeet waarop we leven eruit ziet vanuit de ruimte.

 1. De eerste kleurenfoto van de volledige aarde door de ATS-3 satelliet op 10 november 1967. (bron)
2. De Blue Marble, foto van de aarde genomen op 7 december 1972 door de bemanning van de Apollo 17 op ongeveer 45.000 kilometer afstand van de aarde. (bron)
3. Screenshot van de aarde met Google Earth, 2015.

Google is sinds haar lancering in 1997 een van de grootste informatievoorzieners ter wereld. Naast dat de zoekmachine op de meest onwaarschijnlijke zoekwoorden binnen een fractie van een seconde miljoenen resultaten oplevert, zijn met de applicaties Maps en Earth ook alle geografische gegevens binnen handbereik. Google Maps heeft de fysieke stads- en landkaart overbodig gemaakt. Door middel van geolocatie, software waarmee de geografische locatie van een computer wordt bepaald, wijst Google je overal ter wereld de weg. En met Google Earth onderneem je een virtuele reis naar elke locatie ter wereld. We vliegen inzoomend en uitzoomend over de aarde, naar verre sterrenstelsels met Google Sky, je loopt over de maan met Google Moon, en met Street View wandel je virtueel door straten en gebouwen aan de andere kant van de wereld. Digitale technologie heeft niet alleen de beperking in ruimte en tijd doorbroken waardoor we leven in een global village. Door toepassingen van Google kunnen we bovendien – via het scherm – alle uithoeken van dit dorp ontdekken.

Aram Bartholl, Clement Valla, Mishka Henner, Jon Rafman en Paulo Cirio zijn kunstenaars die zich bezig houden met de invloed van het internet op ons gedrag en ons begrip van de wereld. Deze kunstenaars hebben allen een of meerdere werken gemaakt waarin Google Maps of Google Earth een rol spelen. De Canadese media- en communicatiewetenschapper Marshall McLuhan beschouwde kunstenaars als de enigen die hun eigen tijd begrijpen doordat zij reflecteren op het medium van hun tijd, zoals televisie in de jaren zestig. Zonder kunstenaars is een nieuw medium volgens McLuhan niet voor reflectie toegankelijk. Een van de media van onze tijd is Google. We zien verschillende kunstenaars in hun werk reflecteren op het medium. Wat zeggen deze kunstwerken over de invloed van Google Earth en Google Maps?

Iedereen kent de rode kaartmarkeerder in de vorm van een druppel waarmee Google Maps je bestemming markeert. In 2006 begon de Duitse kunstenaar Aram Bartholl met het plaatsen van fysieke versies van het typische symbool in de publieke ruimte. Bartholl plaatst zes meter hoge, 300 kilogram zware Google markeringen op exact dezelfde plaats als waar de markeringen zich op de digitale kaart bevinden, altijd in het midden van een stadscentrum. Inmiddels is het Google Maps-symbool op verschillende plekken in real life (IRL) opgedoken. Wanneer je het fysieke symbool vanuit een luchtballon of helikopter zou bekijken zie je een beeld dat overeenkomt met het beeld de satellietmodus van Google Maps. Met deze installatie in de publieke ruimte stelt Bartholl onze perceptie van de stad via Google Maps ter discussie.

Aram Bartholl onderzoekt hoe het internet, dat zo gewoon en vanzelfsprekend is geworden, ons beïnvloedt. Het gaat er in zijn werk niet alleen om wat wij mensen doen met media, maar ook wat media doen met ons. McLuhan definieert een medium (zoals het internet, Google Maps en Google Earth) als een extensie van het menselijk vermogen. Daarmee wil hij zeggen dat de vorm en structuur van technologie van invloed zijn op hoe we de wereld om ons heen waarnemen en begrijpen. Hij stelde dat technologie onze cultuur binnendringt en deze van binnenuit transformeert. Media hebben op die manier niet alleen effect op het communicatieproces maar ook op onze cultuur en de wijze waarop wij naar de wereld kijken. Hoe veranderen geolocatie, Google Maps en Google Earth onze blik op de wereld?

Map at Rencontre Arles ‘From Here On’, 2011 (bron)

Het levert een vreemd beeld op, een digitaal symbool dat enorm is uitvergroot en zich bevindt in de offline wereld waar we het niet verwachten tegen te komen. Doordat we zo bekend zijn met de beelden van Google Earth begrijpen we zonder moeite hoe dit beeld er vanuit de god’s-eye view van satellieten uit ziet. Ook het installeren van het werk zorgt voor een fascinerend beeld: een truck die het symbool vervoert, mensen in werkkleding kleiner dan het digitale symbool. We lijken ons voor even te bevinden in de virtuele wereld, als onderdeel van de constructie van de interface van Google. Volgens Bartholl vraagt het digitale symbool om een fysieke variant. In The Speed Book uit 2012 schrijft hij dat de digitale Google-markering lijkt op een fysiek object omdat het afgeleid is van een landkaartnaaldje en een schaduw geeft op de digitale kaart. Wanneer je de kaart bekijkt in satellietmodus, lijkt de markering bovendien onderdeel te worden van de aarde. Map is een voorbeeld van een boomeranged metaphor. In eerste instantie had het landkaartnaaldje een metaforische rol in Google Maps, nu is het digitale icoon teruggekeerd in de offline wereld. Bartholl verrast met Map de toeschouwer terwijl hij ons laat afvragen hoe bewust we ons zijn van de invloed van de digitale wereld op onze fysieke belevingswereld. De online en offline domeinen worden door Bartholl met elkaar vermengd. Door dit te doen plaatst hij de toeschouwer in een andere dimensie, een hybride realiteit waarin online en offline niet te onderscheiden zijn.

Boomeranged metaphors is een benaming voor het fenomeen waarin concepten afkomstig uit het virtuele opduiken in de fysieke wereld, nadat ze zich in de virtuele wereld hebben bewezen. Metaforen worden gebruikt om nieuwe, onbekende technologieën te introduceren. Kunstenaar en filosoof Koert van Mensvoort omschrijft het fenomeen op Next Nature. In het begin van het digitale tijdperk werden metaforen uit het dagelijks leven gebruikt om de nog onbegrijpelijke technologie voor ons begrijpelijk te maken. Denk maar aan termen als digitale snelweg, bureaublad, vensters, mappen, knoppen en de prullenmand. Allemaal metaforen die ons in staat hebben gesteld vertrouwde ervaringen te gebruiken om het minder bekende te begrijpen. Wanneer metaforen uit de virtuele wereld worden gebruikt om iets in de fysieke wereld te duiden is het traditionele betekenisvormingsproces omgekeerd. Boomeranged metaphors laten zien dat na verloop van tijd de digitale omgeving vertrouwd is geraakt en we naar objecten en ideeën buiten het digitale rijk gaan verwijzen in digitale termen.

Boomeranged metaphor: landkaartnaald, Google Earth, Map – Aram Bartholl

Waar Map van Bartholl gaat over de door geolocatie beïnvloede perceptie van de mens, staat in het werk van de Amerikaanse kunstenaar en programmeur Clement Valla de irrationele kant van digitale systemen, zoals Google Earth, centraal. In een interview op Rhizome zegt de Amerikaanse kunstenaar en programmeur Clement Valla: “At this moment I think human and computer activity is hardly distinguishable. I am interested in the moments where the typical distinction is blurred or even inverted.” Valla leerde programmeren om inzicht te krijgen in de wijze waarop digitale apparaten en systemen werken. Dat gaf hem een nieuw kader voor het beschouwen van digitale technologie. Hij maakt zowel werk dat hij zelf programmeert als werk dat simpelweg bestaat uit screenshots.

Postcards from Google Earth is een verzameling van ongeveer honderd screenshots uit Google Earth van bruggen en wegen die lijken te smelten en de natuurlijke vorm van de aarde hebben aangenomen. Het zijn surrealistische, onberijdbare wegen die nog het meest afkomstig lijken uit de dromerige omgeving van de film Inception (2010) van Christopher Nolan. Valla ontdekte de glitches, waar de illusie van een naadloze, nauwkeurige weergave van het aardoppervlak wordt doorbroken per toeval tijdens het Google Earth’en toen hij opmerkte dat opvallend veel gebouwen eruitzagen alsof ze ondersteboven stonden. Twee kanalen – het 3D-model dat de oppervlakte van de aarde vormt, en de in kaart gebrachte luchtfotografie – botsen met elkaar met als resultaat deze surrealistische beelden. Het is volgens hem geen uitzonderlijke situatie, omdat de diepte in de luchtfoto’s (door schaduw en verlichting) niet uitlijnt met de dieptegegevens van het 3D-model. Het zijn eigenlijk geen glitches zegt Valla, maar het logische gevolg van algoritmische processen die niets van doen hebben met het menselijke esthetische besluitvormingsproces. De afbeeldingen die Valla verzamelt verklappen hoe Google Earth werkt. De focus verplaatst zich daardoor naar het systeem achter het beeld dat we zien en de illusie van een accurate, vloeiende, naadloze, realistische weergave van de aarde wordt voor even doorbroken.

L: Beeld uit Inception, Christopher Nolan, 2010 (bron)
R: Gebouwen in Google Earth lijken ondersteboven te staan op het aardoppervlak. (bron)

Google wordt continu geüpdatet met nieuwe beelden. Het algoritme achter Google selecteert luchtfoto’s zonder wolken, met een hoog contrast, weinig diepte, en bij daglicht. De surrealistische weergave van bruggen en wegen is daardoor steeds minder vaak te vinden. Valla beschouwt zichzelf als een observant die technologische ontwikkelingen documenteert. Het gaat hem niet per se om het behoud van dergelijke beelden; hij wil de logica achter het systeem blootleggen door de bizarre bijproducten van superfunctionele systemen als Google te tonen. Hij noemt ze ‘postcards’ – zichzelf plaatst hij als een toerist in deze tijdelijke virtuele ruimte. ‘The Universal Texture’ (zo heet het systeem waarmee Google de aarde visualiseert) belooft met Google Earth een steeds meer naadloze en wolkeloze wereld in daglicht te bieden, zonder vervormde beelden en waarin het achterliggende systeem niet snel meer aan de oppervlakte komt. Postcards from Google Earth is de documentatie van deze evolutie.

Postcards from Google Earth – Clement Valla (bron)

De rol van Valla is in dit werk eerder die van verzamelaar dan kunstenaar. Het menselijke esthetische besluitvormingsproces komt pas tot stand bij het selecteren van de beelden die Google produceert. Het zijn juist de momenten waar het systeem en de algoritmische processen menselijke (irrationele) trekken krijgt die hem interesseren. Criticus Domenico Quaranta zegt in Collect the WWWorld: The Artist as Archivist in the Internet Age dat kunstenaars zoals Valla zich afzetten tegen databases zoals het superfunctionele Google Earth. Postcards from Google Earth is een vorm van eigenzinnig, onsystematisch menselijk geheugen. Een kunstenaar als Valla verzamelt dat waarvan hij denkt dat het moet worden opgenomen in ons collectief geheugen van de evolutie van het internet.

Glitch
Glitches zijn digitale, systeemtechnische foutjes van korte duur die resulteren in bizarre, soms surrealistische beelden die ons confronteren met de gemaaktheid van de virtuele wereld. Ze beschikken over een bepaalde esthetische kwaliteit. Het zijn onbedoelde bijproducten van digitale productieprocessen, die het systeem en de logica daarvan blootleggen.

Glitch Art door Rosa Menkman (bron)

Net als Clement Valla is de Belgische kunstenaar Mishka Henner een zeer bedreven Google Earth’er. Hij verzamelt opvallende en uiteenlopende collecties beelden van patronen en fenomenen in Google Earth zoals olievelden en militaire posten. Toen met de komst van Google Earth satellietbeelden voor iedereen beschikbaar werden, raakten overheden bezorgd en lieten bepaalde locaties afschermen. Henner is gefascineerd door de Nederlandse wijze waarop in Google Earth politieke, economische en militaire locaties worden gecensureerd. Volgens Henner gebruiken de Nederlanders een stilistisch opvallende, haast artistieke vorm van censuur. Dit resulteert in een virtueel landschap dat een opvallend contrast toont tussen de achter in lage resolutie verborgen locaties en het natuurlijke landschap.

1. Dutch Landscapes, 2011 – Paleis Noordeinde, Den Haag
2. Dutch Landscapes, 2011 – Willem Lodewijk van Nassau Kazerne in Lauwersoog
3. Dutch Landscapes, 2011 – Mauritskade in Ede
4. Dutch Landscapes, 2011 – NATO Starage Annex, Coevorden
5. Dutch Landscapes, waternetwerk Wormerland (bron: www.cnet.com/news/artistically-censored-google-earth-pix-the-dutch-way)

Henner verzamelde deze gecensureerde locaties in Google Earth en bundelde ze in Dutch Landscapes. De afbeeldingen van Google Earth gaan gepaard met afbeeldingen van aanpassingen die het fysieke Nederlandse landschap heeft ondergaan sinds de zestiende eeuw, als gevolg van de constante dreiging van het water. Duinen, dijken en drainagenetwerken zijn ontwikkeld om het water tegen te houden en hebben het oorspronkelijke landschap getransformeerd. Terwijl je vliegt met Google Earth en inzoomt op Nederland zie je duidelijk de gemaaktheid van het Nederlandse landschap. Dutch Landscapes geeft een beeld van hoe zowel het fysieke offline landschap is veranderd als de virtuele representatie.

Sommige Nederlandse instanties hebben zich inmiddels bedacht en de kunstzinnige censuur verwijderd uit Google Earth. Een van de afbeeldingen die Henner verzamelde, van de Willem Lodewijk van Nassaukazerne in Lauwersoog, is een perfect voorbeeld van hoe de aarde in Google Earth evolueert. In 2005 was de kazerne nog niet zichtbaar, in 2012 bevond de kazerne zich tijdelijk in een overgangsfase, twee dagen later was de fout hersteld en de kazerne weer in beeld.

Screenshots van de Willem Lodewijk van Nassaukazerne te Lauwersoog in Google Earth.

In 2007 lanceerde Google de toepassing Street View. Sindsdien is de weergave van onze virtuele wereld uitgebreid met 360 graden panoramafoto’s die zo geprogrammeerd zijn dat je op je scherm door straten of natuurgebieden over de hele wereld kunt wandelen. Een constructie bestaande uit negen camera’s gemonteerd op een auto, fiets, kameel of voetganger maakt deze ervaring mogelijk. Oude en nieuwe techniek wordt door Google gecombineerd om tot een levensechte representatie te komen.

De Liwa woestijn in de Verenigde Arabische Emiraten werd door Google in kaart gebracht met een kameel. (bron)

De Canadese kunstenaar Jon Rafman zoekt en verzamelt net als Valla en Henner bijzondere beelden – en opmerkelijke situaties – met Google. 9 Eyes is een online verzameling afbeeldingen die gemaakt werden met de typische Google cameraconstructie.

De collectie beelden die Rafman opspeurde via Google Street View tonen de meest uiteenlopende situaties die zich ergens ter wereld hebben afgespeeld. De context van het beeld ontbreekt volledig. We weten niet waar het beeld is genomen, wie zich in de foto bevindt en of deze personen zich bewust waren van het feit dat ze voor altijd gedocumenteerd zullen zijn op het internet. Van glitches tot prostituees, de negen ogen van Google zien alles, weten niet wat privacy is en registreren alles wat zich voor hun ogen afspeelt. Ze maken van iedereen een gecensureerde virtuele schim.

Jon Rafman - 9 Eyes (bron)

Kunstenaar Paolo Cirio brengt de gecensureerde schimmen uit Google Earth weer tot leven. Hij onderzoekt in zijn werk hoe de maatschappij wordt beïnvloed door de distributie, organisatie en controle van informatie. Al scrollend door het portfolio van Cirio op zijn website zie je dat hij graag data gebruikt van bedrijven als Facebook, Google en Twitter. Zijn doel is om met zijn werk politieke, juridische en privacy-gerelateerde kwesties aan de kaak te stellen.

Voor het werk Street Ghosts print Cirio afbeeldingen van mensen uit Google Street View uit op werkelijke grootte en plakt die op exact dezelfde plek als waar de foto’s door Google zijn genomen. Als wildplakker brengt hij de schimmen weer tot leven in de offline wereld. Je kunt de Street Ghosts beschouwen als boomeranged metaphors. In eerste instantie legt Google een persoon vast op camera, vervolgens wordt de persoon geblurd in Google Street View, en dan confronteert Cirio ons in de fysieke wereld met de digitale variant van de persoon. De kant en klaar beschikbare Google-beelden worden door Cirio teruggeplaatst in het offline domein. Op zijn website documenteert hij alle Street Ghosts die hij tot leven heeft gebracht in een interactieve kaart van – hoe kan het ook anders? – Google.

Paolo Cirio - Street Ghosts (bron)

De gezichten in Street Ghosts zijn net als in Google Street View vervaagd, de afbeeldingen pixelig en soms vervormd. Sinds 2008 wapent Google zich in de privacy-discussie omtrent Google Street View door gezichten te vervagen. Nog steeds vindt Cirio het opvallend hoeveel gezichten duidelijk worden weergeven. Zijn werk kan beschouwd worden als graffiti, hij eigent zich een stuk muur toe in de publieke ruimte. Google doet in feite precies hetzelfde maar dan met afbeeldingen van ons – waarmee onze privacy geschonden wordt. De geesten in het fysieke straatbeeld dienen ter herinnering aan het feit dat Google de foto’s permanent opslaat in haar database. Cirio beschouwt de foto’s als spoken uit het archief van Google, die voor altijd voortbestaan, zelfs als de sterfelijke variant er niet meer is. De spookachtige menselijke lichamen ziet hij als slachtoffers van de informatieoorlog in de stad, een illustratie van het verlies van privacy door Google Street View.

Terwijl ik me verdiep in kunstenaars die in hun werk reflecteren op Google Maps en Google Earth of de programma’s als medium gebruiken, speur ik in Street View rond op zoek naar mijzelf. Ik herinner me nog dat ik een paar jaar geleden de typische Google-auto tegenkwam. Helaas zonder resultaat. Ik vraag me af waar het beeld is gebleven, of de camera wel aanstond. Het zou natuurlijk kunnen dat het een valse Google-auto was, zoals het collectief F.A.T. Lab ooit maakte. Ondanks alle privacy-kwesties hoop ik toch ooit, net als Aram Bartholl, vereeuwigd te zijn in Google Street View.

R: How to build a fake Google Street View car interventie door F.A.T. Lab (bron)

L: Aram Bartholl – 15 Seconds of Fame (bron)

Nadine Roestenburg is geïnteresseerd in de invloed van technologische ontwikkelingen, met name het internet, op kunst en cultuur. Sinds haar scriptie over The New Aesthetic bevindt ze zich altijd op het snijvlak van het analoge en digitale. Samen met MOTI en Next Nature ontwikkelde ze de Analogue vs Digital memorygame waarin de relatie tussen het digitale en analoge op speelse wijze wordt ontdekt. Daarnaast werkt ze voor de Dutch Design Week in Eindhoven waar ze verantwoordelijk is voor online communicatie. In haar vrije tijd leest ze vooral analoge boeken en bezoekt ze offline tentoonstellingen.

James Bridle, ‘Waving at the Machines’, web directions, 2011, http://www.webdirections.org/resources/james-bridle-waving-at-the-machines.

Marshall McLuhan, Laws of Media: The New Science, University of Toronto Press, 1992.

Marshall McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, Gingko Press, 2003.

Koert van Mensvoort, ‘Boomeranged Metaphors’, Next Nature, 31 mei 2009, https://www.nextnature.net/2009/05/boomeranged-metaphors/.