Joost Kircz over lezen en geletterdheid

Joost Kircz sloot de tweede dag van Boek uit de Band af met een vogelvlucht presentatie over lezen en geletterdheid. De vraag die hij stelde was: Waar maken wij ons druk om? Kircz verving Adriaan van der Weel, die zich wegens ziekte moest afmelden voor de conferentie.

Wat krijgen wij mee van moeder-natuur? Dat zijn onze vijf zintuigen. Maar de aanleg tot lezen en schrijven betreft vaardigheden die aangeleerd zijn, legt Kircz uit. Lezen is een bewuste handeling. Muziek luisteren kun je doen terwijl je op de fiets zit, lezen niet. In allerlei situaties lijken echter iconen de vervangers te zijn geworden van tekstuele boodschappen, bijvoorbeeld in het verkeer. In hoeverre is er dan nog sprake van bewustwording?

Een schrijver vereist tekens. Het zijn tekens die wij waarnemen en dat wordt verstaan onder “lezen”. De wijze waarop dat plaatsvindt is niet uniform. Kircz vervolgt zijn verhaal namelijk met een aantal afbeeldingen van het brein uit het boek Proust and the Squid. The Story and the Science of the Reading Brain van Maryanne Wolf. De scans tonen verschillen aan in hersenactiviteit tussen lezende personen uit diverse culturen en taalgroepen.

Naast tekens vraagt het schrijven om een materiële ondergrond. En die materiaalkeuze bepaalt hoe de lezer teksten tot zich neemt. Hierin ligt het verband met eerdere presentaties tijdens de conferentie. In de digitale wereld, bijvoorbeeld, vinden we een mist van beelden en tekstfragmenten. Afbeeldingen gaan steeds meer de hoofdrol spelen. “Kijken” wordt de spil in de activiteiten van spreken, schrijven, lezen en horen en hier moeten wij ons bewust van worden om grip te kunnen krijgen op de eerder op de dag besproken relatie tussen de mediumdrager en de mededeling.

Als we kijken naar diverse genres, dan worden deze met de komst van tablets en e-books op een nieuwe wijze gelezen. Lectuur (pulp), zoals de Bouquetreeks, is een geschikt genre voor de tablet. Het ontbreken van een zoetsappige boekomslag maakt dat de lezer ongegeneerd kan genieten van deze werken. Verder is de roman een doorlopende tekst, die ideaal lijkt om in papieren vorm te lezen in bed. Maar romans zijn in de gedaante van e-books tegenwoordig overal te consumeren. Tot slot kent poëzie een aantal elementen die essentieel zijn voor de beleving en inhoud ervan. Denk aan lay-out, bladspiegel, interlinie en typografie. In ieder medium dienen deze karaktereigenschappen behouden te blijven. Toch zal ondanks het behoud de leeservaring per medium verschillen.

Kircz staat vervolgens stil bij de onderwijskundige aspecten van lezen in onze moderne tijd. Elektronische interactieve leeromgevingen, bijvoorbeeld, zijn, nodig binnen het onderwijs om jongeren te stimuleren. Gelukkig zijn dergelijke projecten volop in ontwikkeling. Over de wetenschap en de moderne tijd is Kircz kort. Miljoenen PDF bestanden zijn in databanken opgeslagen, dat als een stap in de goede richting beschouwd kan worden. Echter zijn het in de basis fotoafdrukken van het klassiek (vormgegeven) origineel van het artikel of essay. Weinig vernieuwend en adequaat dus.

Als afsluiter meent Kircz dat voor elk medium dat de transformatie doormaakt naar e-book mediumspecifieke eisen in de voorgrond treden. Denk aan de kwaliteit van het medium (papier? E-inkt? iPad3?), beschikbaarheid (wat zijn de consequenties van in the cloud?) en tastbaarheid. In het laatstgenoemde geval verwijst Kircz naar haptic games, waarbij de speler bij iedere beweging in het spel trillingen voelt via de controller in handen. Deze transformatie brengt nieuwe vormen van het algemeen boek met zich mee: Aan een tekst wordt een afbeelding toegevoegd in een uitslaande vorm en de pop-up is geboren. Verder zijn luisterboeken, werkboeken en ontboekte boeken (zoals de Telefoongids) in het leven groepen.

Om ieder medium en iedere leesvorm goed te kunnen doorgronden, moeten wij eerst leren hoe wij lezen. Een mooi afsluitend statement van de conferentie over the unbound book.