Wollt ihr die totale Oekologie? Lex Wouterloot "Het is niet de realiteit die men in Californiâ achter zich heeft gelaten; het is Europa." Dat constateerde een reiziger bij het aanschouwen van de religieuze subcultuur aan de Amerikaanse westkust. De Verenigde Staten zijn na 1945 voor de Europeanen het land van belofte geworden. Al het anti-Amerikanisme uit de tijd van de Vietnam- oorlog en de plaatsing van de kruisraketten ten spijt is West-Europa immer gefascineerd gebleven door de VS. Moderne techniek, scientific management, popmuziek en een nieuwe levensstijl: dat alles werd van over de oceaan binnengehaald. En zo bereikte ons in de jaren zestig ook de jongerencultuur met haar nieuwerwetse filosofiân van persoonlijke bevrijding en geestesverruiming. Met opschietende hasjplanten in de vensterbank, Sitarconcerten in de Mozes en AÑronkerk en op het trottoir verhandelde trips groeide Amsterdam uit tot een vermaledijd Magisch Wereld Centrum. New Age is sedert de institutionalisering van het begrip de 'Jaren Zestig' een even normaal onderdeel van de dagelijks leven geworden als die hash, de gezondheidscultus en het joggen. Om een of andere reden wordt de New Age-beweging echter nog steeds geassocieerd met de hippies en Californiâ. Een soft en zonnig beeld van spirituele bevrijding. Toch is er iets mis met dat imago van de Nieuwe Tijd-beweging. Een aantal jaren geleden werd de succesrijke publiciste op het vlak der para-wetenschappen, Mellie Uyldert, aan de schandpaal genageld als een onverbeterlijke nazistische heks. De Europese Nieuwe Orde had zij haar occulte krachten geleend en na de geallieerde zege was ze onversaagd doorgegaan met het verbinden van esoterische inzichten aan racistische kolderpraat. Zonder dat haar omvangrijke lezersschaar evenwel aanstoot nam aan dit giftige gedachtenmengsel, gelet op de verkoopcijfers van haar boeken. Felix Zwitser, de auteur van het schotschrift tegen deze 'wijze oude maagd' rakelde de foute voorgeschiedenis van de tegencultuur op. Zijn brochures hebben de verdere ontwikkeling van de New Age-beweging niet kunnen belemmeren. Dat is misschien te danken aan de tact waarmee leiders in de New Age-beweging omgaan met deze besmette erfenis. De voorzitter van de Duitse New Age-organisatie Agape verklaarde bijvoorbeeld dat hij graag zou putten uit spirituele inspiratiebronnen van eigen bodem als de Keltische mystiek, de historie van de Graal, of de Arthur-legende, "maar er rust een taboe op omdat de nazi's met hun Blut und Boden-ideologie er zo'n listig misbruik van hebben gemaakt. Vandaar dat wij in Duitsland ons liever op de rijkdom van spirituele ervaring in de VS oriânteren dan op het Duitse erfgoed." Een pijnlijke herinnering lijkt effectief verdrongen. De vraag in welke verhouding de belofte van persoonlijke bevrijding in het naderende Aquarius Tijdperk tot de afschrikwekkende herinnering aan de occulte terreur van het nazi-regime staat, hoeft niet meer te worden gesteld. Dit vermijdingsgedrag is de duidelijkheid niet ten goede gekomen. Waar staat de New Age-beweging nu eigenlijk voor en welke verwachtingen mogen we koesteren omtrent het leven in de Nieuwe Tijd? Ondanks de vage beeldvorming is het onmiskenbaar dat er zoiets bestaat als een beweging. Er blijkt enorme publieke belangstelling voor de Paravisie-manifestatie van occulte ambachten. En de toestroom naar alternatieve genezers en cursussen op het vlak van handlijnkunde, sacred dance en lichaamswerk is zo groot, dat momenteel de echte groeisector die van de esoterische beroepsopleidingen is. Het maandblad 'De Koîrddanser' brengt een nog steeds langer wordende kalender van activiteiten die onder de noemer New Age gebracht kunnen worden. Die activiteiten zijn zo divers dat het eigenlijk onmogelijk is om er een gemeenschappelijke noemer voor te vinden. Een inventarisopname van een New Age-shop schept evenmin klaarheid. Wat is het verbindende element in de boeken met Oosterse wijsheid, de kristallen bollen, pendels, tarotkaarten, wierook en eterische oliân? Het aantreffen van grofstoffelijke apparatuur als een klein harmonium, ionisatoren en brain-wave synchronizers vergroten de duizeling nog meer. Om mezelf een geestelijke weg te banen uit deze chaos vroeg ik ooit de exploitant van zo'n winkel of hij niet een boek had over New Age. Hij fronste zijn wenkbrauwen en antwoordde toen lichtelijk geãrriteerd: "New Age, dat is alles wat er momenteel gaande is." Holisme Dat was een duidelijk antwoord, maar ik schoot er niet veel mee op. Het weerwoord van de New Age-verkoper bevatte echter wel een indicatie voor een kernbegrip dat in de New Age-beweging circuleert: holisme. In de wereldbeschouwing van de Nieuwe Tijd wordt de nadruk gelegd op de onderlinge samenhang van alle verschijnselen. Men distantiâert zich aldus van het strikte analytische perspectief dat kenmerkend zou zijn voor wat men de oude wetenschap noemt. Geplaatst in het kader van de Nieuwe Wetenschap wordt een gemeenschappelijk kenmerk van de alternatieve geneeswijzen bijvoorbeeld de samenhang tussen lichamelijke en geestelijke processen. Dit holisme opent de mogelijkheid om grote verbanden te leggen, waar leken zich verliezen in de waarneming van eindeloze verschillen. De fysicus en New Age- publicist Fritjof Capra kon op die manier een groeiende sociale beweging met een gemeenschappelijke doelstelling ontwaren. "Er is een reeks van bewegingen, die in de jaren zestig ontstaan zijn, en die allemaal in deze richting gaan. Dat zijn bijvoorbeeld de ecologische beweging, de vrouwenbeweging - meer in het algemeen het feminisme -, de vredesbeweging, de holistische gezondheidsbeweging, de beweging voor persoonlijke groei, diverse spirituele bewegingen: voor mij gaan die allemaal in dezelfde richting, benadrukken alleen verschillende aspecten van het nieuwe wereldbeeld... Ik zie het zo, dat in dit decennium deze verschillende stromingen allemaal te zamen zullen komen - er bestaan al enige coalities en verbindingen - om een sterke kracht te vormen voor maatschappelijke verandering." Daar dient zich dan meteen het politieke aspect aan van de New Age- beweging. Het holistische nieuwe wereldbeeld moet een bundeling van marginale stromingen tot stand brengen, opdat het aanbreken van het Aquarius-tijdperk zijn weerslag kan vinden in de vestiging van een nieuwe maatschappelijke orde. De verwachtingen omtrent dit toekomstbeeld zijn hooggespannen. De voormalige society journaliste Marilyn Ferguson, die een soort profeet van de New Age-gedachte is geworden, karakteriseerde dit Waterman-tijdperk als een "millenium van liefde en licht". Het zijn tegenwoordig allang niet meer alleen overjarige hippies die zich aangetrokken voelen door de New Age- filosofie. We zouden de maatschappelijke status van bijvoorbeeld de oud RSV-topman Stikker, de voormalig directeur van de Wereldbank Witteveen en de huidige Belgische minister van Buitenlandse Zaken Eyskens, allen op een of andere manier betrokken bij de New Age-beweging, onjuist typeren als we hen aanmerkten als vertegenwoordigers van de tegencultuur. Het idee van een versmelting van marginale beweging en maatschappelijke elite wordt gekoesterd in de New Age-netwerken. Uit het visioen een dergelijke sociale synthese vloeit ook een machtsstrategie voort. Een van degenen die zich daar over hebben uitgelaten, is de Arnhemse oud-wethouder voor de PvdA, Van Meurs. Hij heeft zich ten doel gesteld om een organisatorische machtsbasis te leggen voor de holistische beweging in Nederland. "Daarom gaan wij een apparaat opbouwen, met steunpunten als inloop- en actiecentrum. Vandaar willen we infiltreren in allerlei actiegroepen op deelgebieden. Ons gaat het om de bundeling, de coîrdinatie. Wij richten ons niet op ÇÇn punt." Als het organisatorische broeikaseffect niet verstoord wordt, dan zal op basis van een non-totalitaire wetenschap en met geweldloze middelen een meer humane, gastvrije wereld worden gevestigd. Een wereld die stoelt op anti-autoritaire principes en waarin plaats is voor het autonome individu in een gedecentraliseerde samenleving, "een wereld die openstaat ten aanzien van menselijke fantasie, groei en samenwerking". Een wereld van sociale rechtvaardigheid en vrede, een wereld waarin armoede en vervreemding overwonnen zijn en ruimte is voor zelfverwezenlijking, participatie, democratisering. Dit is waarlijk een maatschappelijk ideaal waarover consensus mag bestaan. De Nieuwe Tijd belooft al het goede dat zich denken laat te zullen verwerkelijken. Hoe komt het, als het zo simpel is, dat de aanhangers van de New Age-beweging hun idealen zo slecht kunnen uitdragen, en waarom ontstaan er telkens weer misverstanden over de contouren die het Duizendjarige Rijk van liefde en licht zal aannemen? Een betrouwbare bron Eenvoudig is het niet om een inzicht te krijgen in de achtergronden van het New Age-complex. In het bijzonder voor het Nederlands taalgebied ontbreken gedegen sociaalwetenschappelijke studies. Niet zo lang geleden verscheen bij de Vrije Universiteit in de serie 'Religieuze bewegingen in Nederland' een deel dat gewijd is aan New Age. Afgezien van de geringe omvang valt het boek op door de dubieuze kwaliteit van de bijdragen: een groot deel van de artikelen is geschreven door leden van de New Age-beweging zelf. Het wetenschappelijk bedoelde overzicht van de godsdienstsocioloog Kranenborg leert ons hoofdzakelijk dat het beter was geweest als hij zich eerst in de materie verdiept had alvorens erover te publiceren. Even weinig overtuigend zijn de 'fenomenologische, theologische en ecologische' beschouwingen die de Katholieke Universiteit Tilburg onder de titel 'Holisme en New Age-bewustzijn' uitbracht. Het lijkt bijna een kenmerk van wetenschappelijke publicaties over New Age dat ze afkomstig zijn van gelovigen: New Age-adepten, mystiek angehauchte katholieken, spiritualiteit zoekende protestanten of sociologen die roeping en beroep met elkaar verwarren. In het beste geval verstrengelt zich een rationele analyse met een irrationele geloofsbelijdenis. Gelukkig bestaat er een tekst die als referentie fungeert binnen de New Age-beweging. Dit boek is De Aquarius Samenzwering van Marilyn Ferguson. Het werd al meer dan tien jaar geleden in de Verenigde staten gepubliceerd, terwijl de Nederlandse vertaling reeds uit 1982 dateert. Ofschoon de ondertitel "Persoonlijke en sociale transformatie in de tachtiger jaren" zijn wervende kracht kwijt is, heeft het boek niet aan actualiteit ingeboet. De futuroloog H. van Praag noemde het in een voorwoord 'een handleiding' voor de change agents voor een nieuwe wereld. Ondanks een groeiend aantal belijders van de New Age-gedachte is de realisering van "een waarlijk door de mens geschapen toekomst" vooralsnog uitgebleven. Die omstandigheid stelt ons in de gelegenheid om de utopie op ons gemak te bestuderen. De analyse van het boek is geen eenvoudige opgave. Ferguson probeert weliswaar een overtuigend pleidooi te houden voor dit visioen, maar haar breedsprakigheid komt de transparantie van haar betoog niet ten goede. Welke transformatie had er in de jaren tachtig moeten plaatsvinden opdat er een Nieuwe Tijd zou zijn aangebroken? De structuur van een wetenschappelijke revolutie Wanneer Ferguson het begrip transformatie hanteert, bedoelt zij primair het proces van bewustzijnsverhoging. Een verhoogd bewustzijn is de psychische staat die bij de beoefening van meditatietechnieken bereikt wordt. Modern hersenonderzoek zou hebben aangetoond dat de staat van spirituele verlichting correspondeert met een grotere harmonie in het golfpatroon tussen de twee hersenhelften. Wetenschappelijk zou daarmee bewezen zijn dat verlichting geen inbeelding is, maar een fysieke staat die met behulp van een aan te leren methode door iedereen bereikt kan worden. De betekenis van deze ontdekking wordt duidelijk als we weten dat Ferguson haar beschouwt als een aspect van een veelomvattender wetenschappelijke revolutie, waarbij zich een nieuwe werkelijkheidsopvatting aandient. Speciaal binnen de quantumfysica ziet zij het inzicht doorbreken dat de natuur en de geest niet van elkaar te scheiden zijn. Natuurverschijnselen zoals waargenomen op quantumniveau bestaan alleen als produkt van denkbeelden over de natuur. Daarnaast stelt ze de taalkundige overeenkomst vast tussen de formuleringen van natuurkundige inzichten in en mystieke ervaringen van de werkelijkheid. Deze constateringen brengen Ferguson ertoe te spreken van een wetenschappelijke bevestiging van de spirituele wereldbeschouwing. De toenadering tot elkaar van oude mystieke inzichten en bevindingen van de moderne wetenschap duidt Ferguson, met een term uit het boek "The structure of scientific revolutions" van Thomas Kuhn, als het ontstaan van een nieuw paradigma. Dit nieuwe paradigma kenmerkt zich door een nieuwe werkelijkheidsopvatting waarbij materie en geest tot de zelfde orde gerekend worden: ze zijn deel van een continuÅm van trillende elektromagnetische velden. De versmelting van neurologie en natuurkunde creâert vervolgens de ruimte voor een nieuwe psycho- technologie. De Nieuwe Wetenschap opent de mogelijkheid om al denkende de werkelijkheid te veranderen, namelijk door hersengolven te laten interfereren met de golfpatronen van het elektromagnetische veld van de natuur. Daarmee is ook de utopische dimensie van de Nieuwe Wetenschap aangegeven. Een getransformeerd bewustzijn wordt in teksten van mystici, volgens Ferguson, gerelateerd aan de verwerkelijking van sociale utopieân en het bereiken van een paradijselijke toestand. Door de beoefening van meditatie kan die ideale wereld geschapen worden. Hoe dit nieuwe wereldbeeld in de praktijk het uitgangspunt kan zijn voor een sociale omwenteling die aangeduid wordt als een collectieve transformatie, laat zich ook met de nieuwe wetenschap verklaren. Ferguson ontleent die verklaring aan de theorie van de dissipatieve structuren van de chemicus Ilya Prigogine. Een dissidente minderheid zou in periode van crisis de collectieve bewustzijnssprong kunnen maken. Die geestelijke elite zou versneld de omstandigheden creâren die een collectieve bewustzijnsverhoging van de gehele mensheid zullen bespoedigen. Momenteel zou de mensheid op het punt staan om een evolutionaire sprong in haar ontwikkeling te maken. Met de verwerkelijking van deze collectieve transformatie zou de Nieuwe Tijd of het Waterman tijdperk aanbreken. De New Age-beweging bestaat uit mensen die gaan leven naar deze nieuwe wetenschappelijke inzichten en streven naar het bereiken van een persoonlijke transformatie. Dat kunnen beoefenaars van zen-meditatie, raja yoga, biofeedback, hypnose, psychotherapieân of bergbeklimmen zijn. Als zoekende individuen treffen ze elkaar en vormen te zamen een ongestructureerde beweging. De organisatievorm van deze New Age- beweging is het netwerk. Als totaliteit moet de New Age-beweging gedacht worden als een niet-gecentraliseerd netwerk van onderling verweven netwerken. Ferguson meent dat het groeiende streven naar persoonlijke transformatie onafwendbaar leidt naar het ontstaan van een spontane samenzwering, die op haar beurt onontkoombaar voert naar een verlichte wereldorde. De Nieuwe Tijd zou worden gekenmerkt door de afstemming van maatschappelijk leven op het nieuwe wetenschappelijke paradigma. Dit zou gaan betekenen dat kennis van de beoefening van bewustzijnsverhogende technieken de grondslag voor de nieuwe cultuur zou vormen. Immers, langs spirituele weg kan de mens zijn leven beheersen door zijn denken in harmonie te brengen met elektromagnetische veld van de werkelijkheid. De ideale maatschappij van Ferguson is een spirituele heilstaat waarin meditatie gebruikt wordt om spanningen op te vangen, problemen te overstijgen, te leren samenwerken en in vrede te leven. Het Waterman-tijdperk belooft ons denken weer in overeenstemming te zullen brengen met de aard van de werkelijkheid. Vandaar dat het woord ecologie opduikt. Het respecteren van de harmonie in de natuur zal geschieden door het herstellen van een ecologie van de geest. Susan Griffin verwoorde het aldus: "Er is een cultuur die niet van de natuur vervreemd is, maar die daar een uitdrukking van is." New Age als containerfilosofie en wetenschapsmystiek Het hanteren van zowel de begrippen wetenschap als spiritualiteit roept de vraag op of New Age aangemerkt mag worden als een religie? Een godsdienst is het zeker niet omdat er, in ieder geval in de voorstelling van Ferguson, geen hogere wezens voorkomen die almacht bezitten, aanbeden worden of een middelaarsrol vervullen. Onder New Age-publicisten bestaat sympathie voor het woord religie omdat in de etymologie daarvan het begrip 'verbinden' terug te vinden is, en New Age de onderlinge relaties tussen de dingen wenst te benadrukken. Het is voor alles een kosmologie waarin een alomvattende kijk op mens en wereld geboden wordt. Binnen die wereldbeschouwing kan een onnoemlijk aantal mystieke praktijken, esoterische tradities en occulte leren geãntegreerd worden, zonder dat de inhoud of de structuur van die afzonderlijke stelsels worden aangetast. Het is dus geen syncretisme maar eerder een containerfilosofie. Het is een oecumenische visie op de meest uiteenlopende wereldbeschouwelijke tradities. Binnen de containerfilosofie van New Age kunnen alle religies, esoterische systemen en occulte kennissystemen geplaatst worden, die zich maar enigzins laten rijmen met de de opvatting van het verruimde bewustzijn. De vrijzinnigheid van deze opvatting is tegelijkertijd haar tirannie. Dit mateloze eclecticisme wekt de schijn dat New Age een vermetele poging onderneemt om een eigentijdse wereldreligie te stichten. Het maakt het mogelijk om tot de New Age-beweging te worden gerekend, zonder ook maar iets van deze levensbeschouwelijke constructie te weten. Het begrip religie dat New Age omarmt, is ogenschijnlijk niet te verenigen met de term Nieuwe Wetenschap waarmee haar doctrine wordt aangeduid. De wereldbeschouwing laat zich er op voorstaan een wetenschappelijke grondslag te hebben. New Age is een heel eigentijdse religie door haar wetenschapsmystiek. Als een van de weinige moderne religies heeft het een centrale plaats ingeruimd voor de techniek. De fascinatie voor de techniek blijkt uit de frequentie waarmee men in New Age-literatuur geconfronteerd wordt met high-tech als computers, raketten en lasers. Het omarmt de vooruitgang, maar koestert tegelijkertijd het culturele afval dat de technische en wetenschappelijke vernieuwing heeft geproduceerd. Een neveneffect van ontwikkeling is immers het ontstaan van overbodig geworden technieken, achterhaalde wetenschappelijke opvattingen en in onbruik geraakte metafysische systemen. New Age neemt de zorg op zich voor deze onverdeelde en slecht beheerde culturele erfenis. Ze musealiseert of historiseert haar niet, maar beijvert zich voor de wetenschappelijke rehabilitatie van gemarginaliseerde visies en opgegeven praktijken. De alchemie, astrologie, toverkunsten en vruchtbaarheidsriten beoefent ze om hun wetenschappelijke status te herstellen. Het holisme van de Nieuwe Wetenschap levert niet alleen de krachttoer van het natuurwetenschappelijk bewijs voor het bovennatuurlijke, maar toont ook dat pre-cartesiaanse kundes zich in een nieuwe synthese met de moderne wetenschap laten verzoenen. New Age berust op een dialectische geschiedfilosofie. Ze streeft niet naar een terugkeer van pre-moderne verhoudingen, maar wil het primitivisme herintegreren in een high-tech omgeving. Een betoverde wetenschap en een technische mystiek zijn haar idealen. New Age combineert op eenmalige wijze reactionaire verlangens met vooruitgangsgeloof. Haar geschiedbesef is daarom niet cyclisch of lineair, maar combineert beide bewegingen in een spiraalgang: wat een herstel van een pre-rationele ordening lijkt, is in werkelijkheid het bereiken van een hoger ontwikkelingsplan waarop geavanceerde wetenschap verbonden wordt met de oudste mystieke inzichten en waarop zich een gespiritualiseerd rationaliseringsproces voltrekt. De weerslag daarvan is enerzijds te vinden in het omkleden van academische wetenschap als de quantumfysica met mystieke kwaliteiten en het verheffen van natuurkundigen tot de tovenaars van onze tijd, en anderzijds in het aanprijzen van allerlei vormen van meditatie en mystiek als operationaliseringen van wetenschappelijk gewaarmerkte methodieken. Het is de grootschalige toepassing van deze 'psychotechnieken' die de omslag in het culturele grondpatroon, met de allure van een wetenschappelijke revolutie, zou moeten bewerkstelligen: een verwetenschappelijking van de eeuwige terugkeer van de magie. Het netwerk als imaginaire beweging Zou het niet meer gepast zijn om over de psychotechnische beweging te spreken in plaats van over New Age? Inderdaad doen er verscheidene aanduidingen de ronde. Een van de synoniemen voor New Age is Transpersonale Psychologie. Met die naam wordt gerefereerd aan het centrale begrip uit de New Age-filosofie, de staat van verhoogde bewustzijn die verstoken is van een persoonlijk of zelfs psychologisch karakter. Het hanteren van diffuse en integrerende begrippen wekt de aandacht voor een van de meest problematische aspecten van New Age. In hoeverre kan er inderdaad gesproken worden van een maatschappelijke beweging als er geen herkenbare structuur of organisatie aanwezig is? Psycho-synthese, bio-energetica, boventoonzang, oerdansen en metamorfose-massage zijn op zichzelf staande praktijken die niet gemakkelijk onder ÇÇn noemer gebracht kunnen worden. Het boek van Ferguson bevat een intellectuele constructie waardoor deze stromingen gebundeld kunnen worden. Pas na interpretatie in het begrippenkader van de New Age-filosofie kan een diffuus complex de kwaliteit worden toegedicht van een sociale beweging. De New Age-beweging is het resultaat van een conceptuele machtsgreep van theoretici als Ferguson, die marginaal georganiseerde en heterogene praktijken in een specifieke kosmologie integreren. New Age verzet zich tegen geãnstitutionaliseerde religies met hiârarchische structuren en staat een spiritualiteit voor die direct, zonder tussenkomst van bemiddelaars, kan worden ervaren. De vijandigheid jegens organisatie en het individuele karakter van het beoefenen van een spirituele discipline geeft de New Age-beweging een fragmentarisch karakter. Via het idee van het netwerk en een spontane vertakking van informele structuren ontwerpt Ferguson het beeld van een stilzwijgende Aquarius samenzwering. "De Aquarius samenzwering is feitelijk een SPIN (Segmented Polycentric Integrated Networks) van SPIN's, een netwerk opgebouwd uit een groot aantal netwerken, die allemaal uit zijn op maatschappelijke transformatie." De sociale realiteit van de New Age-beweging is niet te scheiden van suggestie en verwachting. Maar duidelijk is wel dat, voor zover deze netwerken zich met weinig dynamische methodieken als bijvoorbeeld zit-meditatie bezighouden, de New Age-beweging vooralsnog een imaginair karakter heeft. Het ideaal van een onbemiddelde en niet-geãnstitutionaliseerde spiritualiteit staat enigzins op gespannen voet met de pretentie zowel de wereldreligie van de toekomst te vormen als een revolutionaire beweging die de orde voor deze nieuwe tijd zal vestigen. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat er naast de New Age-beweging, opgevat als een gevoel van verwantschap tussen gelijkgezinden en een doctrinaire synthese waarin men zich herkent, ook strakkere organisaties bestaan. In de uitgave van een maandelijks informatieblad als Koîrddanser met de agenda van cursussen, opleidingen en manifesties neemt de geãnstitutionaliseerde New Age-beweging in Nederland al een duidelijke vorm aan. Daarnaast zijn er tal van organisaties in de Theosofische traditie die een integrerende functie menen te vervullen en wier inwijdingsstructuur vaak niet minder autoritair en geãnstitutioniseerd is dan die van traditionele kerken. Sommigen tonen zich heel openhartig omtrent hun bedoelingen. Een van de organisaties die zichzelf een coîrdinerende rol in de New Age-beweging toedichtte was het eerder genoemde 'Agape' van de ex-psychotherapeuten Frank Kîchling en Knut Pflughaupt. Deze laatste noemde Agape "het zenuwcentrum van het internationale netwerk dat een geestelijke en sociale omwenteling voorbereidt". De samenzwering van de Aquariussamenzwering? Een cultuur van onthechting De verlegenheid met het organisatievraagstuk die New Age aan de dag legt is een logisch uitvloeisel van de nieuwe werkelijkheidopvatting. De kosmologie sluit in wezen het sociale en culturele aspect uit. De werkelijkheid laat zich slecht vanuit twee perspectieven beschouwen: die van natuur en die van geest. Maatschappij, cultuur en taal lossen op in het tweedimensionale universum dat ons wordt voorgespiegeld als een trillend krachtenveld. Zelfs de individualiteit vervluchtigt in deze psycho-fysische realiteit. "Naast de persoonlijke eenwording, de innerlijke hereniging en de wederinbezitname van verloren delen van het Zelf, is er de verbinding met een nog groter Zelf - dat onzichtbare continent waarop we allen wonen. Het afzonderlijke zelf is zelfs een illusie. Verscheidene samenzweerders vertelden dat zij de idee overboord hadden gezet ingekapselde individuen te zijn. Het zelf is een veld temidden van grotere velden." Sociale instituties als bedrijven, kerken, ziekenhuizen, vakbonden en de overheid worden gehekeld als tegennatuurlijke entiteiten. Ogenschijnlijk kant zich de kritiek tegen hun gebrekkig functioneren en de paternalistische rol die deze hiârarchisch gestructureerde organisaties zich aanmeten. Ferguson stelt een kritische diagnose van het Amerikaanse maatschappelijke bestel: "Onze waanzinnig kostbare gezondheidszorg heeft weinig vooruitgang geboekt in de strijd tegen chronische en ongeneeslijke ziekten, terwijl zij gestaag onpersoonlijker en opdringender is geworden. Ons staatsbestel is log en ingewikkeld geworden, onze sociale voorzieningen kraken in hun voegen." Bij aandachtige lezing blijkt dat het de aard van deze instituties zelf is, die als de oorzaak wordt aangemerkt van de grote maatschappelijke problemen. "Onze crisis laat zien op welke manieren onze instituties verraad hebben gepleegd aan de natuur." De totale maatschappelijke crisis zoals die blijkt uit "wereldwijde oorlog, ecologische spanning en nucleaire crisis" heeft dus een ecologische oorsprong. Het is het tegennatuurlijke karakter van de sociale instanties die de ellende veroorzaakt. Een echte oplossing van deze ecologische crisis moet niet gezocht worden in reformisme, maar in het afzien van ingrijpen via instituties. Interveniâren, bijsturen en alternatief beleid veroorzaken op den duur alleen nog maar grotere problemen. In negatieve zin propageert New Age het niets doen. In positieve zin staat het voor een spirituele overstijging van de alledaagse werkelijkheid. New Age-politiek behelst in de optiek van Ferguson het praktiseren van een Boeddhistische onthechtingsfilosofie. Het zoeken van inkeer en het streven naar bewustzijnsverhoging zijn het antwoord op problemen, voor ieder persoonlijk zowel als voor de mensheid in z'n geheel. Wereldse problemen veranderen in een maatschappelijke meditatievlek. "Persoonlijke spanningen alsook de collectieve stress van onze tijd, de veelbesproken toekomstshock, kunnen de aanleiding zijn voor transformatie, wanneer we eenmaal weten hoe we deze moeten integreren." Elders geeft Ferguson de verzekering: "Onze kwaal is onze kans." De kans om de beperkingen van het oude paradigma te ontstijgen in een verhoogd bewustzijn. De implicatie van het relateren van sociale problemen aan het realiseren van collectieve bewustzijnsverhoging is dat problemen functioneel worden verklaard in een kosmisch evolutieproces. Ferguson laat er geen misverstand over bestaan dat er een dergelijk causaal verband bestaat: "De crises van onze tijd, zo blijkt steeds duidelijker, vormen de noodzakelijke stuwkracht voor de revolutie die thans plaatsvindt. En wanneer we de stuwkracht in de natuur eenmaal begrijpen, zien we in dat deze een machtige bondgenoot van ons is, en niet een kracht die gevreesd of beteugeld moet worden." New Age is een zwelgen in een crisisbewustzijn. Resignatie wordt een kosmische deugd en spiritualiseren een totaaloplossing. De enige acceptabele houding tegenover de problemen van deze tijd bestaat uit het rijmen van ons denken met de ware aard van de werkelijkheid zoals die in de Nieuwe Wetenschap onthuld is. Op die manier kunnen we mentaal bijdragen aan het vergroten van de kosmische harmonie waarin de zin van het bestaan vervat ligt. Op een ingewikkelde manier bepleit Ferguson een magische oplossing voor onbegrijpelijke en onbeheersbare problemen. Onthechten en het opleggen van de wil gaan in deze methodiek hand in hand. Praktisch gesproken gebeurt dit onthechten door het denken te ontdoen van iedere inhoud of betekenis. Bij voorkeur moet er in de vorm van beelden gedacht worden. New Age is bij uitstek een beeldreligie. De kracht van de verbeelding verschaft de mens de mogelijkheid om zijn wil aan de realiteit op te leggen. De wetenschappelijk basis voor dit 'visualiseren' is de theorie dat de hersenen een hologram zijn die een holografisch universum interpreteren. "Het holografisch model draagt ook bij aan een verklaring voor de vreemde kracht van het beeld - waarom gebeurtenissen worden beãnvloed door onze voorstelling, door wat we visualiseren. Een in transcendente toestand waargenomen beeld kan tot werkelijkheid worden gemaakt." Dankbaar wordt deze visualisatie- techniek aangewend voor het praktiseren van zelfgenezing: met behulp van zijn visuele verbeeldingskracht heelt een zieke zijn eigen kwaal. New Age is principieel non-verbaal. De ontoereikendheid van de taal benadrukt ook Ferguson. "De gewone taal is niet geschikt om het ongewone onder woorden te brengen. Woorden en zinnen hebben ons een vals gevoel van inzicht gegeven, hebben ons blind gemaakt voor de complexiteit en de dynamiek van de natuur." Taal als betekenisdrager wordt afgeschreven, maar wel een niet-begripsmatige functie toebedacht bij het bereiken van een verhoogd bewustzijn. "De taal maakt het onbekende bekend door het zodanig uit te drukken dat het gekend kan worden door het totale brein. Toverformules, mantra's, poâzie en geheime heilige spreuken zijn allemaal bruggen die de beide hersenen met elkaar verbinden." Deze taaltheorie heeft verstrekkende gevolgen. Wanneer woorden alleen nog een niet-rationele functie hebben, bestaat er geen medium meer om een rationeel debat in te voeren. Woorden en begrippen geraken in discrediet omdat ze verschillen denkbaar maken, die eventueel tegenstellingen blijken te zijn en in conflicten kunnen uitmonden. En conflict is een verstoring van de natuurlijke kosmische harmonie en dus uit den boze. Vrede en harmonie zijn als absolute normen boven discussie verheven. In de wereldbeschouwing van New Age bestaan goed en kwaad als onderscheiden categorieân niet meer. Ethiek in traditionele zin heeft ze achter zich gelaten. "Door de eeuwen heen hebben filosofen zich afgevraagd of de mens van nature goed of slecht is. De wetenschap biedt ons tegenwoordig nog een mogelijkheid: het menselijk brein en gedrag zijn bijna ongelooflijk kneedbaar. Inderdaad zijn we geconditioneerd om angstig, defensief en vijandig te zijn, maar niettemin bezitten we ook het vermogen tot buitengewone transcendentie." De keuze tussen goed en kwaad meent Ferguson in een collectieve staat van verhoogd bewustzijn overstegen te hebben. Moraal is een mentale ecologie. Samenvattend: wanneer natuur en geest slechts verschijningsvormen van elkaar zijn, hebben intermediaire menselijke constructies als sociale instituties, cultuur en taal hun bestaansgrond verloren, de politiek niet uitgesloten. Een 'centrumpartij' Het psychocratisch vrederijk van New Age met haar absolute harmoniemodel en haar amoreel, visueel fundamentalisme roept bange associaties op met een overwonnen geacht regime. Het is met name de politieke filosofie die in dit verband de aandacht trekt. Wat kan er feitelijk nog onder New Age-politiek verstaan worden als die beoogt een non-politiek te zijn? "De Aquarius samenzwering" leert dat er wel degelijk zoiets benoemd kan worden als New Age-politiek, alleen is het niet even gemakkelijk om zich daar een beeld van te vormen. New Age streeft naar het vestigen van een 'nieuwe sociale orde', alleen treffen we die uitdrukking niet aan in de Nederlandse vertaling. Er is wel meer weggelaten wanneer in het boek van Ferguson passages opduiken die een rechts-extremistische strekking hebben. Zo is het begrip 'Derde Weg' als typering van New Age-politiek verdwenen. Ferguson schrijft al in het eerste hoofdstuk: "De Derde Weg is geen groep of strategie, alleen een context... Vergis je niet, ze is radicaal. De strijd voor sociale waarden is een nieuwe dimensie van radicale sociale aktie, een richting die noch links noch rechts is." Het zijn niet zelden de meest radicale extreem-rechtse groeperingen die hun opstelling aanduiden als de Derde Weg. In Italiâ is dat bijvoorbeeld het geval met de 'ideologische beweging' Terza Posizione. Dichter bij huis vinden we de omschrijving Niet Links, Niet Rechts in het programma van de Centrumpartij. En toevallig hanteert Ferguson die omschrijving ook voor een politieke koers van de New Age-beweging. "Enkele politicologen hebben hun gedachten laten gaan over de formatie van een 'centrumpartij', een partij die zowel humanistische principes als economische vrijheid als grondslag zou kunnen hebben." Voorts spreekt ze in een sterk beknot hoofdstuk van 'centrum-radicalen', en een niet duidelijk gespecificeerde 'centrumradicale positie'. Deze begripsmatige overeenkomst tussen New Age en extreem-rechts roept de zogenaamde 'infiltratie' aan het begin van de jaren tachtig van de Nederlandse Centrumpartij in de Ekologische beweging in herinnering. Deze Ekologische Beweging was een New Age-organisatie, geen vereniging tot natuurbehoud. Hoe toevallig was het opduiken van CP leden in deze organisatie? Naast deze overeenkomsten is er de gelijkenis tussen de methodiek om een collectieve geestesverruiming te stimuleren, en eigentijdse fascistische machtsstrategieân. New Age legt een verband tussen de maatschappelijke crises en de daarmee gepaard gaande stress en het ontketenen van het 'transformatieproces'. "We weten dat stress vaak tot nieuwe oplossingen leidt: dat crisissituaties ons vaak gevoeliger maken voor het zien van mogelijkheden; dat het creatieve proces een chaos vereist alvorens er een vorm uitkomt; dat mensen vaak sterker worden door te lijden en conflictsituaties mee te maken; en dat samenlevingen een gezonde mate van afwijkende opvattingen nodig hebben." Dit inzicht brengt Ferguson tot de conclusie dat crisis gestimuleerd kan worden. Om het sorteren van een dergelijk effect draaide het ook in een politieke theorie die bekend is geworden als de 'Strategie van de Spanning'. Aan deze neo-fascistische theorie is de naam van de Italiaanse extreem rechtse terrorist Stefano Delle Chiaie verbonden. "Het is onze overtuiging dat de eerste fase van politieke activiteit er uit moet bestaan de omstandigheden te scheppen die het uitbreken van chaos in alle structuren van het bewind bevorderen. Noodzakelijkerwijs moet dit beginnen met de ondermijning van de overheidseconomie om op die manier verwarring te stichten in het gehele wettelijke apparaat. Dit leidt tot een toestand van grote politieke spanning, angst in de wereld van de industrie en vijandigheid jegens de regering en de politieke partijen..." De strategie van de spanning manifesteerde zich in een reeks moorden op politieagenten en rechters die fascistische misdaden vervolgden en blinde bomaanslagen in de jaren zeventig die culmineerde in de bloedige aanslag op het station van Bologna waarbij meer dan 80 doden vielen. De oogmerken van deze 'strategie van de spanning' waren evenzeer het uitlokken van gewelddadige 'linkse' reacties om een autoritaire politiek, of zelfs een staatsgreep te kunnen rechtvaardigen, als een verlamming van ieder politiek initiatief uit de massa, het creâren van een machteloze eensgezindheid en een door angst ingegeven afkeer van politiek. Een door Ferguson geciteerde uitspraak van de Nobelprijswinnaar Ilya Prigogine is hier cynischerwijs op van toepassing: "Fluctuaties, het gedrag van een kleine groep mensen, kunnen het gedrag van de groep als geheel volkomen veranderen." De opstelling tegenover de parlementaire politiek strookt met dit fascistische patroon. Allereerst is er het afschrijven van de politiek. "Regeren zelf is een afschuwelijke manier om pijn en conflict uit de weg te gaan", meent Ferguson. Beter is het om te lijden dan om politieke oplossingen na te streven. In de tweede plaats is het politieke bedrijf verrot omdat het door de verkeerde mensen beheerst wordt. In het Nederlandse blad Vuurland kon gelezen worden: "Het wordt tijd dat de laatste mensen met beschaving en innerlijke kwaliteit het roer overnemen. Een aristocratische revolutie dat is de enige oplossing. (...) Het systeem is prima, het zijn de mensen die het verpesten." Uit Californiâ kwam het voorstel voor een manier om nieuwe mensen als volksvertegenwoordigers te krijgen: vervanging van verkiezingen door een systeem van loting waardoor er een representatieve streekproef uit de bevolking in het parlement zal komen. Met een dergelijk systeem van loting is de noodzaak vervallen om politieke programma's vast te leggen, doctrines te formuleren of een partij te stichten. Dat laatste lag ook nooit echt in de bedoeling schrijft Ferguson: "Omdat de politieke partij nu juist een voorbeeld is van conventionele maatschappelijke structuur die niet goed functioneert, lijkt het onwaarschijnlijk dat er ÇÇn zal ontstaan vanuit de Aquarius samenzwering of vanuit ÇÇn van de andere thans bestaande bewegingen." En om de uitholling van de politiek volledig te maken argumenteert ze voor een spiritualisering van de politiek. Een politicus dient te veranderen in een charismatisch leider die zich de spirituele verheffing van zijn volgelingen ten doel stelt. De politicus wordt een geestelijk leider, een priester. "De ware leider voelt en transformeert de behoeften van volgelingen. (...) De ware leider moedigt een paradigmaverandering aan in hen die er klaar voor zijn." Een aanzet tot deze spiritualisering van de politiek werd gegeven door de Amsterdamse Groenen met hun voorstel tot een moment van bezinning bij de opening van de Gemeenteraadsvergadering. Maar wat heden nog een ogenblik van spirituele verdieping is, moet het begin zijn van een totale ritualisering van de politiek waarin alleen nog de sociale vrede en kosmische harmonie gevierd worden. Ghandi wordt verschillende keren door Ferguson ten voorbeeld gesteld als een transformerende politiek leidsman, maar benadert Adolf Hitler dit ideaal niet veel meer? Uit de mond van deze profeet van een Duizendjarig Rijk tekende Hermann Rauschning op: "Wie de nationaalsocialistische beweging alleen als politieke beweging opvat, begrijpt er nog niets van. Het is meer nog dan een religie: het is de wil tot het scheppen van een nieuwe mens." De ecologische Uebermensch De New Age-beweging stoelt op een wereldbeschouwing die tegelijkertijd psychologisch en biologisch is. Het is niet meer dan logisch om vast te stellen dat de spirituele transformatie gepaard gaat met een biologische evolutie. Een Nieuw Bewustzijn wordt gedragen door een Nieuwe Mens. In de Nederlandse vertaling heeft men ervoor gewaakt dit aspect van de Nieuwe Tijd al te zeer te benadrukken. Een redactioneel commentaar uit 'The New Humanity' wordt de Nederlandse lezers onthouden. Bij Ferguson zelf konden we lezen: "Op dit moment in de menselijke evolutie is er geen andere uitweg uit de de wereldwijde impasse dan dat er allereerst, en zo snel mogelijk een nieuwe mensheid komt met een veranderde psychologie. Deze nieuwe psychologie ontwikkelt zich, een nieuwe mensheid is in ontwikkeling." Wel opgenomen is de passage waarin gesproken wordt van een 'snelle transformatie van het menselijk ras'. Ferguson hecht aan die term, want op de Eerste Europese Transpersonele Conferentie die in 1984 te Brussel werd gehouden, gebruikte ze in een toespraak zelfs de uitdrukking "een nieuw ras", en oogstte daarmee een "vet applaus", zoals een journalist opmerkte. Dat applaus wijst erop dat deze raciale opvatting van de getransformeerde mensheid wijder verbreid is dan men durft te veronderstellen. Psychiater Dr. S.L. Kan van het Catharinaziekenhuis Eindhoven herkent bijvoorbeeld in hoogbegaafde kinderen wat hij noemt 'een nieuw type mens'. Een biologisch fenomeen dat, hoe kan het ook anders, een ecologische functie vervult. "Ze incarneren nu om het probleem van het slechte rentmeesterschap op te lossen - een ingewikkelde opgave waar je verrekt intelligent voor moet zijn." Het hoogbegaafde kind als de bovenmenselijke verlosser uit de milieucrisis. Van hier is het vanzelfsprekend een kleine stap naar het beoefenen van de eugenetica. Walter Anderson van het door Fritjof Capra opgerichte Elmwood Institute is bijvoorbeeld een voorstander van het 'biopolitiek' sturen van de evolutie. Die mogelijkheden ontstaan als men straks via 'genetic screening' in een druppel bloed genetische gebreken kan opsporen. Hij meent dat die informatie van belang kan zijn "voor het sluiten van huwelijken en het krijgen van kinderen." In eenzelfde richting gaan de verlangens van de organisatieadviseur Gerd Gerken die een radicale visie op de Nieuwe Tijd ontvouwde in het boek "Die Geburt der neuen Kultur". Zijn visioen behelst een versmelting van high tech en mystiek. "Is deze 'spirituele' ideologie enigzins verankerd, dan zal de DNA-techniek en de hersen- en mensenfokkerij die gestimuleerd dient te worden, ondersteuning vinden bij brede lagen van de bevolking", aldus vatte een kritisch waarnemer deze ideeân samen. Zonder de toepassing van de moderne eugenetica is New Age trouwens al selectief genoeg. Ferguson weet bijvoorbeeld te vertellen dat er verschillen bestaan in spirituele capaciteiten van mensen: "Net zoals er geboren atleten zijn, bestaan er ook mensen bij wie paradigmaveranderingen gemakkelijker plaatsvinden." Enigzins zorgwekkend klinkt in dit verband dat "veel mensen neurologisch gesproken ongevoelig zijn voor psychotechnieken", want voor ons overleven zijn we daarop aangewezen. Ferguson stelt echter dat dit verder geen reden tot wanhoop hoeft te zijn: "Maar verbetering is mogelijk voor iedereen, net zoals oefenen ons maakt tot betere skiârs of zwemmers, los van onze aangeboren aanleg." Dit universele leervermogen laat desondanks het biologische verschil tussen man en vrouw onverlet. Vrouwen zijn neurologisch flexibeler dan mannen, en beter in staat om hun bewustzijn te transformeren, gelet op het "superieure vermogen dat de vrouwelijke hersenen eigen is om de totaliteit te zien." Deze vaststelling vormt de materiâle grondslag voor een feministische oriântatie binnen New Age. Gedekt door de termen eko-feminisme en vrouwelijke spiritualiteit kan zowel de cartesiaanse mannelijke wetenschap als levensvijandig gekritiseerd als het bevrijdende potentieel van de matriarchale mythologie in de Indo- Europese volkssprookjes ontdekt worden. Het is deze combinatie van het praktiseren van een nieuw heidendom en het geloof in de vrouwelijke biologische superioriteit die New Age tot bakermat maakt van een feministisch fascisme. Oecumenisch Wereldcentrum Auschwitz Al of niet gedreven door een geloof in een feministische Uebermensch speuren bepaalde vrouwen naar de oermodellen van een eko-feministische maatschappijordening. Het idee dat "wanneer we ver teruggaan in onze eigen Europese geschiedenis, we stuiten op heidense culturen die eveneens gebaseerd waren op een volkomen geãntegreerd systeem van zintuigelijke waarneming en mystieke ervaring" vindt enige weerklank. Daarom kan Annelize van Dijk in het tijdschrift KAOS stellen dat het "wellicht een goede zaak [is] om onze eigen wortels niet te verloochenen." Onze wortels zijn niet de Christelijke want haar analyse moet ons leren "hoe een belangrijk ervaringsaspect door de wetten van het Christelijke geloof in de verdrukking is geraakt." De bevrijding van het heidense ervaringsaspect markeert precies de grens van de New Age-oecumene. Of de New Age-mystiek nu door vrouwen of door mannen beoefend wordt, maakt voor de houding tegenover Jodendom, Christendom en Islam weinig uit. Die is principieel afwijzend aangezien het alledrie godsdiensten betreft die het Woord centraal stellen. De geloofstraditie van Mozes, Jezus en Mohammed bestempelt Ferguson, in een wederom niet vertaald tekstgedeelte, als "de onnozele godsdienst van vroeger". Terecht is daarom de kenschets van de New Age-beweging die Ferguson ontleent aan een rapport van de Berkeley Christian Coalition: "Het is geen modegril, het zal niet verdwijnen en het is het bijbelse christendom fundamenteel vijandig gezind." Om deze kwestie toe te spitsen: New Age is principieel anti-joods. Veelal zijn de opvattingen omtrent jodendom, anti-semitisme en jodenvervolging zo esoterisch, bot en verknipt dat de qualificatie anti-semitisch gepast lijkt. De aardse christen Ds. Hans Bouma worstelt als holist met de plaatsing van Albert Schweitzer en Hitler in hetzelfde tijdsmodel waarin goed en kwaad niet langer bestaansrecht hebben. Zijn oplossing voor deze ethische kwestie is de constructie van een eenheid die het conflict overstijgt. "Als getuige voor deze eenheid citeert Bouma uit het dagboek van Etty Hillesum, die levend met de Nazi-gruwelijkheden voor ogen toch alles als ÇÇn krachtig geheel ervaart, en dat ook als ÇÇn geheel weet te aanvaarden." Dat is precies de betekenis van de smeedijzeren tekst die boven de poort van een bekend concentratiekamp stond: 'Jedem das Seine'. Het summum van de New Age- moraal is de spirituele overgave aan de eigen vernietiging die de joden, vanuit het New Age-perspectief gezien op mysterieuze wijze ten deel is gevallen. Er zijn wel pogingen gedaan om de jodenvervolging op basis van de New Age-gedachte te verklaren. Susan Griffin gaf in het magazine voor de Nieuwe Wetenschap KAOS een mythische duiding van de jodenvervolging, vergeleken waarmee de opvattingen van de strijdende Duitse historici toonbeelden van redelijkheid zijn. Zij betoogde onder andere: "Armoede en ekonomische instabiliteit in het algemeen, maakt dat we overgeleverd zijn aan de genade van de natuur. We worden bang om iets te verliezen, bang om te lijden, bang voor de dood. In zijn verblindheid m.b.t. zijn macht over de natuur, had de Europese geest de joden tot zinnebeeld van de natuur gemaakt. En in hun angst voor de economische onzekerheid en voor een veranderde wereldbeschouwing, beroofden de Nazis derhalve de joden van hun burgerrechten en hun recht op eigendom." Sommigen, waaronder de Oostenrijkse professor Keysering, beschouwen de jodenvervolging als een feit dat geen ethische vragen oproept of om een ontlastende verklaring vraag. Over zijn bijdrage aan een symposium in Leiden over 'Spirit in Zaken' schreef een journalist van NRC- Handelsblad: "Spiritualiteit is leiderschap, en van de geschiedenis zijn, gelet op het fundamentele hedonisme van het menselijke systeem, alleen de positieve dingen belangrijk - Auschwitz niet, aldus de professor, want dat is negatief." Andere aanhangers van de New Age- beweging voelen zich echter in verlegenheid gebracht door de historische en structurele verstrikking van occultisme met anti- semitisme. Koortsachtig zijn sommigen doende om deze knoop te ontwarren. De plannen om een New Age-variant van het Karmelitessen klooster in Auschwitz te stichten zijn wel het meest schokkend. Het Nieuwe Tijd periodiek Bres signaleerde dit Poolse initiatief. "Op de terreinen van het voormalige nazi-concentratiekamp Majdanek, dat aan de rand van Lublin in Oost-Polen ligt, wordt de bouw van een grote vredestempel van het Watermantijdperk voorbereid. De tempel in het KZ Majdanek, niet beperkt tot ÇÇn religie, is bedoeld als symbool van de overwinning op de haat en het vooroordeel tussen rassen, naties en godsdiensten. De oprichting van deze vredestempel in een voormalig nationaal-socialistisch concentratiekamp is volgens een verklaring van de bouwcommissie ook "een protest tegen oorlog en onverdraagzaamheid, en een boodschap van de omgekomenen aan ons, de levenden, om hun roep om liefde en verzoening uit te drukken. Onlangs werd bekend gemaakt dat een overeenkomstige tempel waarschijnlijk ook in Auschwitz zal worden gebouwd. De beide vredestempels zouden in de toekomst belangrijke oecumenische wereldcentra kunnen worden." Mochten deze plannen gerealiseerd worden dan zouden de vernietigingskampen omgevormd worden tot fascistische tempelcomplexen. Het christendom, en in het bijzonder de katholieke kerk, hebben de structurele voorwaarden geschapen voor het ontstaan van het anti- semitisme. Samen met het zwijgen van de paus over de jodenvervolging zijn dit de belangrijkste redenen voor de weerstand tegen de vestiging van een katholiek klooster in Auschwitz. Het voorstel om New Age- tempels op te richten is echter nog obscener omdat in de Nieuwe Tijd beweging de zelfde occultistische traditie voortgezet wordt als waaruit de mystieke motivatie bij de nazi-top, en met name de SS, voortkwam om "de joden en andere minderwaardige mensenrassen" uit te roeien. De prijs van geestelijke vooruitgang Het zal inmiddels duidelijk zijn dat de New Age-beweging radicale consequenties verbindt aan haar verlangen naar een "vredesparadigma: een samenleving gebaseerd op creativiteit, vrijheid, democratie en spiritualiteit". In het Watermantijdperk zou een ecologische besef de grondslag moeten vormen voor de moraal. Niet van belang verstoken is de vraag welke hoop de minder bedeelden op aarde, zoals het hongerende deel van de werelbevolking, van de accentverlegging van "uitsluitend menselijke vooruitgang naar evolutionaire vooruitgang van de hele planeet" mogen verwachten. De componist en ex-jezuiet Bernhard Huijbers meent dat het hongervraagstuk twee kanten kent. "Ten eerste denk ik: we zitten hier nou samen op deze planeet, en dan horen we wat er is fatsoenlijk te verdelen. Dus als ik zie dat een ander honger lijdt moet ik delen van wat ik heb, en zeker niet ook nog eens proberen dat beetje wat die ander heeft af te pikken. Maar een andere kant is dat er door ons geschifte denken biologisch gesproken domweg veel te veel mensen op deze aarde zijn. Wij zijn als christenen zogenaamd weldoende rondgegaan, en hebben de kindersterfte bestreden in landen waar die kinderen volgens alles en iedereen dood hadden moeten gaan. Het gevolg is dat ze hun hele leven honger hebben, en geen werk, en geen doel. In zo'n situatie zou je mensen toch van harte toewensen dat ze als kinderen zo vroeg mogelijk sterven van de honger. Daar zijn ze zo gelukkig mogelijk mee. Daar komt nog bij - want anders vinden mensen mij misschien een beul - dat doodgaan niet zo'n ramp is, bij het leven hoort, enfin, vraag het maar aan de zenboeddhisten." Deze spirituele noodhulpverlening voor de Derde Wereld heeft zich in het Hunger Project geãnstitutionaliseerd. Het Hunger Project organiseert zelf geen voedselacties. Het spoort mensen aan hun persoonlijke betrokkenheid bij het wereldvoedselvraagstuk om te zetten in steun aan organisaties die wel dergelijke acties voeren. "Het doel van het Hunger Project is het dichterbij brengen van een oplossing door te fungeren als katalysator." Het hulpproject bestaat uit het propageren van het idee dat een oplossing van het hongerprobleem haalbaar is. "Dat de honger blijft bestaan komt door de assumptie van het oude paradigma, dat het niet mogelijk is om de hele wereldbevolking te voeden." In de praktijk is het ÇÇn grote reclamecampagne voor een verheven doelstelling: de wil om v¢¢r het jaar 2000 de honger op aarde uit te bannen. Deelname aan dit Hongerproject is vanzelfsprekend een spirituele zaak. "Tegenover degenen die zich bij het project aansluiten wordt benadrukt, dat een wereld, waarin honger een halt toegeroepen is, niet alleen anders of beter, maar getransformeerd zal zijn. En zij die hieraan een bijdrage leveren zullen getransformeerd worden door hun eigen deelname - door vrienden, familieleden en collega's over hun eigen betrokkenheid te vertellen, hoezeer zij dit ook mogen verfoeien, en door het zoeken naar antwoorden." De beste bedoelingen en een totale ongevoeligheid kunnen bij New Age zeer goed samengaan. Het transformatie-activisme koppelt een gevoel van persoonlijke betrokkenheid bij een kwestie aan het in de media doen rondzingen van informatie over die intentionaliteit. Dat lijkt niet meer dan een luidruchtige vorm van passiviteit, die niet zo veel kwaad kan. Men kan de aanhangers van New Age echter zeker niet verwijten dat ze het niet ernstig menen. De inzet is uiterst gewichtig en wordt als zodanig ook opgevat. De keuze waar we ons voor gesteld zien is die tussen "een allesomvattende sociale instorting of een doorbraak naar een volgende fase in de evolutie van de mens". Ferguson maant ons met de grootste nadruk om de lessen uit de Nieuwe Wetenschap te trekken. "Doordat we onze samenlevingen niet zagen als grote organismes, hebben we ze 'genezingen' opgedrongen die vaak erger bleken dan de kwaal. Vroeg of laat, wanneer de mensenmaatschappij wil evolueren - wat heet, als zij wil blijven bestaan - dienen we onze levens in overeenstemming te brengen met onze nieuwe kennis." Onbarmhartig stelt ze zich op tegenover degenen die niet willen of kunnen meegaan in dit transformatieproces. Dat kunnen de weigerachtigen zijn, die zich vastklampen aan het Joodse geloof, de Christelijke boodschap of de Islam of de onverbeterlijke intellectuelen, de verstokte rationalisten en voorstanders van de Cartesiaanse wetenschap. Daarnaast zijn, zoals reeds gememoreerd "veel mensen neurologisch gesproken ongevoelig voor psychotechnieken". De beschrijving van een biologisch experiment die Ferguson geeft, is misschien een metafoor voor het lot dat oude gelovigen en materialisten te wachten staat. "Een onlangs gerapporteerd voorbeeld van een nieuwe dissipatieve structuur betreft bacteriân die tijdens een experiment in water werden geplaatst, een medium waarin deze stam niet gewoon was te leven. Zij begonnen op een sterk georganiseerde manier met elkaar samen te werken, waardoor een aantal van hen kon overleven." De strekking van deze beeldspraak sluit precies aan bij de evolutiare dromen van de theosofisch geãnspireerde New Age-goeroe's Sir George Trevelyan und David Spangler: De 'Oude Mens' zal door epidemieân, hongersnoden en rampen weggevaagd worden om aan het nieuwe uitverkoren 'Lichtras' een nieuwe aarde te bieden. De spirituele mens verheugt zich op een wereldramp, want dat kan de aanzet betekenen voor een sprong naar kosmische vooruitgang. Adolf Hitler sprak Hermann Rauschning daarover aan met de woorden: "Politiek is tegenwoordig letterlijk de gestalte die het lot aanneemt. Gelooft u niet dat dit selectieproces met politieke middelen kan worden versneld?" Het antwoord op die vraag was Auschwitz. De zelfverzorgingsstaat Om het in de juiste termen te vatten: New Age gelooft in de synergie van goed en kwaad, waarbij de kosmische evolutionaire effecten van een genocide op de oude mens zoals die 'geãncarneerd' is in joden, christenen, moslims, rationalisten, materialisten, socialisten niet apriori uitgesloten wordt. Op gezag van professor Keyserling moeten we aannemen dat de geschiedenis aan haar positieve uitkomst beoordeeld wordt. Dit was een bekentenis tot een onvoorwaardelijk sociaal- darwinisme. De overlevenden bepalen door hun biologische bestaan wat de sociale, culturele en spirituele norm is. Onder welke sociale omstandigheden zal er in de Nieuwe Tijd geleefd worden? De New Age- beweging staat als uitvloeisel van het vestigen van een ecologische cultuur een algehele reorganisatie van het maatschappelijk leven voor in het kader van netwerken. "Het netwerk is het instituut van onze tijd: een open systeem, een zo coherente dissipatieve structuur dat hij voortdurend in beweging is, klaar voor herordening en in staat tot eindeloze transformatie. Deze organische manier van maatschappelijke organisatie past zich gemakkelijker aan en is efficiânter en meer 'bewust' dan de hiârarchische structuren van de hedendaagse beschaving." Het netwerk is niet alleen natuurlijk, maar ze komt ook "voort uit het volk". Veel moeite zal het niet kosten om in deze netwerkstructuur een moderne vertaling te herkennen van wat ooit de Volksgemeinschaft heette. In een wirwar van zelfhulpgroepen, computernetwerken, spirituele bewegingen en milieuorganisaties ziet Ferguson het ontkiemen van een nieuwe sociale orde in de schoot van de oude. "De macht gaat over in andere handen, van stervende hierarchieân naar levende netwerken." Binnen deze netwerken zou de onderlinge solidariteit gestalte krijgen. "Het netwerk is meer dan alleen een vereniging van gelijkgestemde personen. Het geeft morele steun, feedback, de mogelijkheid elkaar te ontdekken en aan te vullen, rust, een vertrouwenssfeer en de gelegenheid om ervaringen en stukjes van de puzzel met anderen te delen." "Het biedt het individu emotionele, intellectuele, spirituele en economische ondersteuning." Op basis van deze voorstelling van zaken lijkt het erop dat het 'ondersteuningsnetwerk' een alternatief wordt voor de taken die in Nederland geregeld zijn in de verzorgingsstaat. New Age suggereert een zorgzame samenleving te zullen herstellen. Maar de solidariteit die door de New Age-beweging gepredikt wordt is vooral spiritueel van aard, en er is geen reden om aan te nemen waarom het 'ondersteuningsnetwerk' op die grondregel een uitzondering op zou maken. De verwachting is gerechtvaardigd dat de machtsovername door de "sociaal-ecologische beweging, met een subversieve filosofie of grondslag" waar Frans Wildenborg van repte op een studiedag over ecofilosofie aan De Kleine Aarde, gepaard zal gaan met de afbraak van de verzorgingsstaat. De bejegening van de reguliere gezondheidszorg kan daar voorbeeld van zijn. De New Age-beweging doet zich voor als een emancipatiebeweging voor alternatieve geneeswijzen. Ferguson leert ons echter dat de Nieuwe Wetenschap een geheel nieuwe geneeskunde omvat. Zoals te verwachten valt wordt het antwoord op de vragen betreffende gezondheid, ziekte en genezing gezocht in de verhouding tussen lichaam en geest. "Iedere ziekte, of het nu kanker, schizofrenie of een verkoudheid is, vindt zijn oorsprong in de lichaamsgeest." Ziekte is de vertaling van een inadequate aanpassing aan de leefomgeving, in het bijzonder zoals die ervaren wordt in de vorm van stress. Mentale verandering is de ingreep die genezing brengt. "Alleen het individu kan genezing van binnenuit bewerkstelligen." Als een van de autoriteiten om deze stelling te bewijzen haalt Ferguson een uitspraak van de arts Ingrasci aan die ooit beweerde dat "het placebo-effect het indrukwekkende bewijs levert dat alle genezing in wezen zelfgenezing is". Met de beheersing van een van de psychotechnieken beschikt de Nieuwe Mens over de noodzakelijke middelen om zijn gezondheid te waarborgen: waarom zou er nog een stuiver besteed worden aan de academische geneeskunde als die meer zieken maakt dan geneest? In zelfverzorgingsstaat van het Aquarius tijdperk moet ieder voor zich maar bedenken hoe hij beter wordt. Er kan geen twijfel over bestaan dat New Age een meest extreme vorm van liberalisme voorstaat. Het beleid van de hypothetische Centrumpartij, waar Ferguson aan refereerde, zou zowel moeten berusten op de humanistische principes als op de economische vrijheid. Maar vooral op dat laatste. Zoals reeds eerder gezegd kant de New Age zich principieel tegen overheidsingrijpen. "Ons ingrijpen in het economisch bestel leidt, evenals het ingrijpen via medicijnen en operaties, vaak tot ernstige bijwerkingen waardoor nog meer en rigoureuzer ingrijpen noodzakelijk wordt." De New Age-beweging streeft naar een totale deregulering van de economische en sociale institutionele infrastructuur, opdat de vrije associatie van individuân geen strobreed in de weg wordt gelegd. De axioma waarop deze afbraak politiek berust is in een zin samen te vatten: "Hoe groter de instabiliteit en de mobiliteit van de samenleving, hoe meer interacties plaatsvinden. Dit betekent een grotere kans op nieuwe verbindingen, nieuwe organisatie en diversificatie." Een atomisering van de maatschappij is dus een voorwaarde voor het vestigen van een natuurlijke, organische, ecologische orde. Solidariteit is een vorm van conservatisme, een verstarring die koste wat kost vermeden moet worden. "Een andere bevrijding - die van alle hechtingen - vormt voor de meeste westerlingen misschien wel de minst begrepen idee in het oosterse denken. Het is misschien beter om niet-gehecht-te-zijn in de zin van niet-afhankelijk. Niet-hechten is de meest realistische opstelling. Het is een vrijheid van verlangen, van altijd het andere willen dan wat gebeurt." Ontdaan van reâle sociale banden wordt de Nieuwe Mens geacht zich met liefde te schikken in zijn lot. De bewering dat het Aquariusparadigma staat voor "het zelfstandige individu in een gedecentraliseerde maatschappij" betekent feitelijk dat ieder individu aan zichzelf is overgeleverd. Wat zich voordoet als een sympathiek individualisme verhult meteen een keiharde motivatiepsychologie. "In onveiligheid ben je productiever, heb je meer vertrouwen en ben je meer op je gemak." Sociaal geãsoleerd en de bestaanszekerheid ontnomen, wordt het individu enkel nog de mogelijkheid gelaten om te arbeiden en te zorgen dat hij aan het werk blijft. "Veel van het leven is een zichzelf verwerkelijkende voorspelling. De burger die verantwoordelijkheid neemt voor zijn of haar zelfbewustzijn en zelfbeschikking zal visionair, energiek en onstuitbaar worden ..." De richting waarin die daadkracht gaat laat zich raden: "Voor velen is ondernemerschap - het hebben van een eigen bedrijf - een natuurlijk vervolg op het transformatieproces. Gewapend met een sterker zelfbewustzijn en een sterker gevoel van roeping, een nieuwe bereidheid om risico's te nemen (en enige tijd arm te zijn), emotionele steun van het netwerk en meer vertrouwen in de eigen creativiteit en wilskracht, crâeren zij hun eigen werk." De voorbeelden die Ferguson geeft wekken aanvankelijk de indruk dat ze het alternatieve ondernemerschap in het mens- en milieuvriendelijk bedrijf haar oogmerk is. Ze rept van communes, alternatieve landbouwmethoden, kredietverenigingen en ruilhandel, maar dat blijkt meer een kleurrijke franje te zijn. Voorop staat de integratie van het spiritueel gemotiveerde individu in het bedrijfsleven dat door multinationale ondernemingen gedomineerd wordt. Naar een mystiek corporatisme New Age manifesteert zich in het bedrijfleven soms onder de noemer van het 'transformatie management'. Veel vaker wordt de mystiek en meditatietechniek ondernemingen binnengesluist als onderdeel van het Japanse management. In beide gevallen zullen werknemers deze nieuwe managementstijl leren kennen als het opleggen van een nieuwe transcendentale arbeidsmoraal. Werken wordt men geacht niet meer louter te doen om materiâle behoeften te bevredigen. Geldverdienen wordt van secundair belang verklaard. New Age gaat daar erg ver in. Ferguson zingt de lof van de 'vrijwillige eenvoud'. Het werk wordt tot geestelijke oefening verheven. Zelfs het meest saaie werk wordt een spirituele dimensie toegedicht door het als mogelijkheid tot zelfontplooiing te duiden en in rite te transformen. "Een nieuwe instelling verandert de manier waarop men het dagelijks werk beleeft. Naarmate onze percepties veranderen, wordt werk tot een ritueel, een spel, een discipline, een avontuur, een voortdurend leren, zelfs tot een kunst." Vanzelfsprekend wordt in deze context de sociale harmonie in de arbeidsverhoudingen. "Werknemers en werkgevers vliegen elkaar met de regelmaat van de klok in de haren als waanzinnige Siamese tweelingen die niet weten dat hun hartebloed hetzelfde is." Dat geldt voor de relatie werkgevers en werknemers, maar ook voor de verhoudingen op de werkvloer. "Als we denken dat we een grote familie vormen, in plaats van een fabriek, dan zullen we anders omgaan met die problemen." Sociale harmonie en samenwerking zijn de codewoorden voor het New Age-management. New Age-managment transformeert bedrijven niet in kerken, zoals wel is gesteld, maar in kloosters waar met behulp van ascese en meditatie een transcendente tucht en een onberispelijke arbeidsmoraal gehandhaafd worden. Een van de problemen die zich bij innovatie in het produktieapparaat voordoen is dat er, zoals Ferguson zelf signaleert "naar verhouding minder interessante banen" ontstaan. Het antwoord dat Transformatie biedt is een gewijzigde instelling van de werknemer ten opzichte van zijn taak. "Wanneer we de invloed van het ego weten terug te dringen, vellen we minder waardeoordelen over de status van het betreffende werk. We zien dat een zin kan worden ontdekt en uitgedrukt in elke menselijke bezigheid: schoonmaken, lesgeven, tuinieren, timmeren, verkopen, kinderenverzorgen en taxirijden." De sociale druk om deel te nemen aan gezondheids- en meditatieprogramma's wordt als zodanig onderkend. Dat geldt ook voor de poging om werknemers tot selfmanagement te brengen. "Deze verandering veroorzaakt het nodige ongemak voor degenen die niet veranderen. Sommige werknemers zijn liever passief dan dat zij nieuwe verantwoordelijkheden op zich nemen of hun eigen arbeidsplannen creâren, hetgeen frustrerend kan zijn voor de manager die niet langer een traditionele baas is." New Age-management is een manier om goedkope, hardwerkende en coîperatieve werknemers te kneden. Werknemers die niet klagen over lage lonen en slechte arbeidsomstandigheden in de mystieke corporatistische orde van hun werkplek. Niettegenstaande het feit dat het bedrijfsleven als 'een grote hierarchische instelling' gebrandmerkt is, blijkt de multinational, zelfs zonder getransformeerde arbeidsverhoudingen, een uitzondering op deze regel te vormen. Grote ondernemingen hebben zich op hun beurt heel positief tegeover de New Age-beweging opgesteld. Ferguson memoreert bijvoorbeeld: "General Electric heeft congressen gesponsord over onderzoek op het gebied van beide hersenhelften met betrekking tot creativiteit." De New Age-beweging streeft ernaar om uit de marge te geraken en een associatie aan te gaan met de grote sociale instituties om die van binnenuit te veranderen. Hoe ver men daar in gaat wordt in de Nederlandse vertaling van 'De Aquarius Samenzwering' wederom niet duidelijk, omdat een interessante noot is weggelaten waarin verwezen werd naar een antropologisch onderzoek. "De antropologen vonden een parallel tussen de netwerken voor sociale verandering en het zich ontwikkelende supranationale net van concerns. Een andere antropoloog, Alvin Wolf, suggereerde dat dit nieuwe economische netwerk zich verheft boven de nationale staten. Ironischerwijs zou het meer kunnen doen om oorlog uit te bannen dan alle rechtstreekse pogingen om de vrede te handhaven uit de hele geschiedenis." De wereldwijde expansie van het multinationale bedrijfsleven als nieuwe vredesbeweging. Psycho-oorlog en krijgspacifisme Het pacifisme van New Age valt moeilijk te plaatsen. New Age is de vredesgedachte erg toegedaan. Ze pleit voor ontwapening en conversie van de bewapeningsindustrie. Graag wordt ook gewezen op het gedachtenexperiment van een geweldloze legereenheid, het First Earth Batallion. "Jim Channon, luitenant-kolonel op de afdeling voorlichting van het leger in Los Angeles, creâerde het hypothetische 'First Earth Battalion' (het 'aarde gaat voor' bataljon), een toekomstvisioen hoe een getransformeerd militair apparaat er zou kunnen uitzien. De soldaten van het First Earth Battalion zoeken naar niet-destructieve methoden om conflicten op te lossen." De tekstcorrecties in de Nederlandse vertaling versterken het beeld van de pacifistische inslag. Een passage waarin gewezen wordt op subsidies van het Pentagon voor onderzoeksprojecten naar meditatie, biofeedback, paranormale verschijnselen en alternatieve geneeswijzen, is geschrapt. Evenmin hoeven we te weten dat de Amerikaanse marine meditatietechnieken gebruikt worden bij de opleiding van haar personeel als onderdeel van het 'human resources managment'. En dat geldt ook voor de sponsoring van de New Age-conferenties in het begin van de jaren zeventig door een fabrikant van gevechtsvliegtuigen. "Twee van de eerste van dergelijke conferenties werden opmerkelijk genoeg door de Lockheed Corporation gesponsord." Uit het feit dat de New Age-conferentie 'Arbeit am Mythos' op het het eiland Kreta in 1984 mede gesponsord werd door het Duitse concern Messerschmitt/Bîlkow/Blohm, fabrikant van gevechtshelikopters en de Tornado-jachtbommenwerper, mag geconcludeerd worden dat de positieve opstelling van de wapenindustrie ten opzichte van New Age misschien geen op zichzelf staand feit is. Het vraagt enige verbeeldingskracht om te beseffen dat een pacifistische burgerbevolking en een professionele krijgsmacht elkaar helemaal niet hoeven uit te sluiten. Men hoeft geen toevlucht te nemen tot holistische argumentaties om in te zien waarom de wapenindustrie maar al te graag een beroep doet op New Age. De enorme prijs voor het instand houden en actualiseren van een modern high-tech krijgsapparaat veroorzaakt een conflict met de civiele economie. De keuze waar de politiek zich telkens voor geplaatst ziet is: ïf wapenbeheersing ïf versobering van de civiele bestedingen. De asketische arbeidsmoraal van de New Age-beweging past precies in een maatschappij die de militarisering van de economie wil bevorderen, voor de kosten hiervan op wil draaien en een verpaupering van de burgermaatschappij, die hier een gevolg van is, op de koop toeneemt. Met het loochenen van een politieke dimensie aan het menselijk bestaan wordt ook de mogelijkheid van conflicten uitgebannen. Daar het hier om een opgelegd pacifisme gaat, waarbij anders denken binnen deze totalitaire vredesstructuur al als geweld wordt opgevat, is de geweldloze strijdwijze een vorm van politiâle psycho-terreur. De gedachte van een zuiver psychologische oorlogvoering waarbij geen bloed meer vloeit is niet onsproten aan de fantasie van ex-Cia agent Channon. Het is eigenlijk een oud denkbeeld. Al voor het begin van Tweede Wereldoorlog kon vernomen worden: "Oorlog is leven. Ieder streven is oorlog. Oorlog is een oergegeven. We moeten terugkeren naar het primitieve handelen, wat mij betreft van de wilden. Wat is oorlog anders dan list, bedrog, misleiding, dan overval en verrassing? De mensen sloegen elkaar pas dood toen het niet anders kon. Er is een ruimere strategie, er bestaat een oorlog met geestelijke middelen. Het vijandige volk moet gedemoraliseerd en tot overgave bereid zijn, het moet moreel tot passiviteit gedwongen zijn, voordat men aan een militaire aktie mag denken. Verwarde gevoelens, tegenstrijdige gevoelens, besluiteloosheid, paniek; dat zijn onze wapens." De man die deze woorden sprak was Adolf Hitler. De foute inkadering van een volksgeloof De rechts extremistische culturele traditie bevat een heleboel elementen, die een buitenstaander niet spontaan met fascisme zou associâren: Oosterse filosofie, vrijwilligerswerk, nudisme en natuurbehoud. De verbazing over de cultuur van extreem rechts vloeit zowel voort uit onwetendheid over als vooroordelen omtrent de verschijningsvorm van fascisme. Het grootste misverstand is de veronderstelling dat rechts-extremisme pas een politiek fenomeen wordt als het zich in herkenbare politieke gedaante manifesteert. Dat heeft tot gevolg dat de resolute publieke stellingname tegen marginale politieke bewegingen als de Centrumpartij vaak pijnlijk contrasteert met de onverschilligheid waarmee religieuze uitingen van de zelfde abjecte moraal bejegend worden. Een zeker klassevooroordeel in het anti-fascisme is aan deze genuanceerde opstelling niet vreemd. Met gemak herkent men in het proletariaat van de 19de eeuwse wijken in de grote steden gewelddadige en racistische tendenzen. De levensbeschouwelijke maskeringen van het öbermensch-syndroom waarmee de academisch gevormde stand zich inlaat worden daarentegen met begrip en tolerantie tegemoet getreden. Uit een enquàte bleek een aantal jaren geleden dat men het hoogste percentage gelovigen in 'paranormale verschijnselen' vindt in de kringen van hoger en middelbaar opgeleiden. Meer dan 40% van de Nederlanders gelooft in dergelijke verschijnselen. Gelet op de moeilijkheidsgraad van het boek van Ferguson moeten haar lezers ook in dezelfde hoger geschoolde milieus gezocht worden. Het gebrek aan discussie over de interpretatie van deze tekst en de frequente herdrukken maken de conclusie gerechtvaardigd dat een eventuele beoefening van spirituele technieken zeker niet tot de verhoging van een kritisch bewustzijn leidt. Het zou echter wat voorbarig zijn om alle lezers van het boek de fascistische mentaliteit toe te dichten, waarvan De Aquarius Samenzwering doortrokken is. De omgang die gelovigen plegen te hebben met een gewijde tekst kan in dit verband niet buiten beschouwing gelaten worden. Wie antwoorden zoekt wil geen vragen vinden. Een toegankelijke onbegrijpelijkheid is in het genre van de religieuze literatuur een kenmerkende textuele kwaliteit. Het lezen van levensbeschouwelijke teksten heeft een sterk ritueel karakter. Het succes van het boek van Ferguson is niet in de laatste plaats te wijten aan dubieuze aspecten als het eerder genoemde gebrek aan transparantie, de lengte van de tekst en het onbezonnen enthousiasme waarmee het geschreven is. De meeste leden van van de New Age-beweging zullen ter nauwernood beseffen in welk ideologisch kader hun activiteiten passen. Het moderne volksgeloof dat onder de noemer New Age gebracht wordt is bovendien uitermate praktisch georiânteerd, en wordt eigenlijk op geen enkele manier beãnvloed door de utopische verwachtingen waar Ferguson op speculeert. New Agers houden zich aan exotische voedselvoorschriften, consulteren alternatieve genezers, verdiepen zich in esoterische wetenschappen of beoefenen een specifieke meditatietechniek. Ondanks het wollige jargon dat in de New Age- beweging gesproken wordt en de talloze zweverige publicaties die verschijnen, is de activiteit van het overgrote deel van de volgelingen van de New Age-beweging heel alledaags. Zij verrichten handelingen die rituele oplossingen bieden voor een leven vol beangstigende onzekerheden, tegenstrijdigheden en pijnlijke waarheden als ziekte en dood. In die praktijken schuilt op zich geen politiek gevaar, wel in hun theoretische inkadering. Het kader voor de denkbeelden die de Amerikaanse journaliste met zoveel enthousiasme schetst heeft ze niet zelf bedacht. Haar kosmologie stamt uit een traditie waaraan de de namen van Blavatsky, Rudolf Steiner en Teilhard de Chardin verbonden zijn. Een eerdere bestseller die een bijna gelijke boodschap verkondigde in een niet minder langdradige tekst was "De dageraad der Magiârs" van Pauwels en Bergier. De structurele overeenkomsten in deze esoterische literatuur verklaren ook waarom zich telkens discussies herhalen. De innige verwevenheid van nazisme en occultisme behoort genoegzaam bekend te zijn, maar die moet blijkbaar telkens weer opnieuw ontdekt worden. Met een zekere regelmaat gebeurt het daarom dat zoekenden die in de New Age-beweging terecht zijn gekomen, zich kritische vragen beginnen te stellen over het gedachtengoed waarmee ze zich hebben ingelaten. Speciaal uit dergelijk zelfonderzoek van verontruste gelovigen en afvalligen komen de schandalen voort. Een belangrijke reden voor de grote ophef rond de brochure over Mellie Uyldert was het feit dat de auteur zelf tot de gemeente behoorde waarin deze wijze vrouw groot aanzien genoot. Nog niet zo lang geleden opende de filosoof Bram Moerland een polemiek tegen de aanhangers van de charismatische rassenleer van Rudolf Steiner, waaronder hij ook het gemeenteraadslid voor de Groenen in Amsterdam, Roel van Duijn rekende. In sommige New Age-netwerken heeft dit onwelgevallige nieuws voor enige tijd de spirituele atmosfeer van kosmische harmonie verstoord, maar aan de grote schare luisteraars naar het radioprogramma 'Het Zwarte Gat' is dit effect helaas onopgemerkt voorbij gegaan. De stille machtsgreep van het indoorfascisme Onmiskenbaar bestaat de neiging om het gevaar van het zachte fascisme van New Age te bagatelliseren. Men meent dat dit zweverige gedoe onpolitiek is en dat het zich in de marge afspeelt. Beide veronderstellingen zijn onjuist. Het gemak waarmee de New Age-beweging zich kan presenteren als anti-fascistisch zegt wat over de clichÇmatige voorstellingen die heersen over het Derde Rijk. Nazi-Duitsland was niet alleen een gemilitariseerde partijdictatuur van Hitler en trawanten. Thomas Mann schreef op 17 juli 1944 de memorabele woorden in zijn dagboek: "Man soll nicht vergessen und sich nicht ausreden lassen, dass der Nationalsozialismus eine enthusiastische, funkensprÅhende Revolution, eine deutsche Volksbewegung mit einer ungeheueren seelischen Investierung von Glauben und Begeisterung war." Met de politieke onderdrukking schiep het tegelijkertijd de voorwaarden voor de ontplooiing van gewenst intitatief. Het bood de multinationals van die tijd, aangevoerd door het chemiekartel IG Farben, optimale condities om te expanderen. Die economische activiteit was alleen mogelijk doordat de bevolking niet alleen gedisciplineerd was, maar ook de gepaste arbeidsmotivatie bezat. De naoorlogse verontschuldingen niet geweten te hebben waaraan men meewerkte en slechts op bevel van boven handelde, staat haaks op de ongekende populariteit van Hitler en de scheppingkracht die in deze twaalf fatale jaren getoond is. De stimulerende voorwaarden voor dit enthousiasme en de werklust zijn welbewust geconcipieerd en geschapen. Achter de faáade van corporatisme, discipline en herstel van een organische volksgemeenschap ging ook een economisch liberalisme, rÅcksichtlose inventiviteit en een beleid gericht op sociale atomisering schuil. Over de verhouding tussen nazistische mythologie en bevolkingspolitiek schreven Gîtz Aly en Susanne Heim: "De Bloed en Bodem ideologie versluierde alleen, dat zich in werkelijkheid iets anders voltrok: de atomisering niet alleen van vreemde volkeren, maar ook van het eigen volk, het voor ieder doel beschikbaar maken van mensen." Het gevaar van New Age schuilt vooral in het feit dat het een wereldbeschouwing is, waarin een moraal vervat ligt die perfect aansluit op de moderne anonieme levens- en arbeidsomstandigheden. Een amorfe massa, ontdaan van ideologie en politiek zelfbewustzijn is aan het Einde van de Geschiedenis in een vacuÅm terecht gekomen tussen vrije markt en high-tech produktieapparaat. De moderne geãsoleerde mens zit alleen met haar gedachten. Individualisering en vergeestelijking van de arbeid heeft de sociale voorwaarde voor het succes van de wetenschapsmystiek van de New Age-beweging geschapen. Wat vroeger de spierkracht was, is heden ten dage de intelligentie. De informatiemaatschappij is georganiseerd rond het denken en bijgevolg is ook de machtsuitoefening vergeestelijkt en evenzo de politiek. Droomde de arbeidersklasse ooit met haar machtige arm het hele raderwerk tot stilstand te brengen, tegenwoordig bewegen de sporadische verzetsfantasieân zich rond de computer die door een slim virus ontregeld wordt. Het verschil tussen politieke speculaties over de revolutionaire kansen van een mediaguerrilla en de transformatiedroom in de computermystiek van New Age is een nuance. Verlangen naar een betere wereld en verwarring omtrent de plaats van de mens in het machinepark vertolken zich in speculaties over de mogelijkheden van de moderne wetenschap en techniek. De transpersonale psychotechnische magie is een van produkten van dit denken. De vooroorlogse amorfe massa manifesteerde zich op straat. De moderne massa bevindt zich in de huiskamer v¢¢r het videoscherm. De huidige fascistisch beweging is een ongemotiveerde verstilling. New Age is de manifestatie van zo'n indoorfascisme. Het predikt passiviteit en isolement in een zich reorganiserende economische orde waar de techniek geen plaats meer laat voor persoonlijk en politiek handelen. Aanhangers van New Age putten hoop uit de mogelijkheid dat microbeslissingen macro-effecten teweeg brengen. Tegenover deze waan lijkt mij eerder de vrees gerechtvaardigd dat het dagelijks leven langzaam geperverteerd wordt door de introductie van fascistische cultuurelementen. Op dit gevaar van de sluipende verandering zijn de woorden van de beeldhouwer Alfred Hrdlicka van toepassing: "Het automatische fascisme is het technocratische fascisme. Pasolini had iets heel goed door. Fascisme hoeft niet altijd een politiek systeem te zijn, het kan tot een automatische inrichting van het leven worden, waarbij de macht van de economie zo groot is, dat men in een fascistische orde kan leven, hoewel men iedere vier jaar naar de stembus gaat." Europa erwache! Veel van de nieuwlichterij die ons uit Californiâ en Japan onder de dekmantel van de Aquarius Samenzwering bereikt, is eerder ontleend geweest aan de mislukte poging om op Europese bodem een Derde Rijk te vestigen. Soms lijkt het erop dat dit witten van het nazisme via het Japanse managment en de Amerikaanse New Age alleen maar een afleidingsdmanoeuvre is. Want langs andere wegen zien we dat er een convergentie plaatsvindt tussen neo-fascisme, New Age en de officiâle politiek. De belangrijkste neo-fascistische bewegingen uit Frankrijk, Duitsland en Italiâ ageren voor een Europees nationalisme. Le Pen hield de congresserende leden van haar internationale jeugdorganisatie voor: "L'Europe sera impÇriale ou ne sera pas!" Het Amsterdamse gemeenteraadslid voor de Centrumpartij'86 W.J. Beaux waarschuwde: "Het woekert als een virus in de hersenen van de bestuurders, de drang tot zelfvernietiging van de Europese beschaving, en met het Amsterdamse gemeentebestuur is het niet beter gesteld". Tezelfdertijd gonst het in New Age-netwerken van gepraat over Europa. KAOS liet de Aboriginee Gubo Ted Thomas profeteren: "In mijn visioen zag ik een grote golf, een spirituele golf die over Europa heen spoelt met de zegen van de Grote Geest." En in het Schotse New Age-centrum Findhorn vond in mei 1985 een "European Humanity Gathering" plaats waarop men met vreugde constateerde dat er sprake was van een gemeenschappelijke basis in "een reâle Europese geest". Even vol van Europa is de Belgische minister Mark Eyskens. Hij houdt ons in zijn boek Bron en Horizon, dat de ondertitel draagt 'Het avondland uit de impasse', de zekerheid voor: "Europa, eindelijk een vaderland om te beminnen". Het motto van dit boek is ontleend aan Marilyn Ferguson. ("Ieder van ons bewaakt een poort tot verandering, die slechts van binnenuit kan worden geopend.") Mark Eyskens was, zoals hij schrijft, een van degenen die in 1984 de Brusselse New Age- conferentie bezocht. Maar Eyskens is niet alleen een zoekende, amateur- romancier en essayist, maar in de eerste plaats een pragmatisch politicus. Vandaar dat hij naast het zijnsmysterie en een spirituele opstanding tevens nuchtere kwesties van machtspolitiek behandelt: "In de wereld van vandaag riskeert Europa, economische reus, politieke muis en militaire worm, een kaartenhuis te blijven als het er niet in slaagt een gemeenschappelijk en geãntegreerd defensiebeleid te voeren." Daarom meent hij dat Europa over een "geãntegreerd Europees leger, inclusief een Europees atoomslagwapen" dient te beschikken. Zou dat een politieke vertaling zijn van de "spirituele opstanding" die Marilyn Ferguson naar zijn mening zo "heel voortreffelijk" behandeld heeft in 'De Aquarius samenzwering'? juni 1991 N.B. Alle citaten in dit artikel komen uit controleerbare bronnen. Een volledige lijst met noten is bij de Academie voor Ambulante Wetenschappen op verzoek leverbaar.