Tegen de ecologische identiteit
Ontwerp voor een post-ideologische negativiteit
Door Bilwet

"Words of Advice for Young People. Advoid any sympathy for normal
people." Johan Sjerpstra

Het vooruitgangsdenken geloofde nog in de levensfase. In de
eerste fase word je opgeladen met kennis en cultuur, die na een
produktieve groeifase van de karriere-loopbaan als vanzelf
overgaat in een fase van reproduktie en overdracht, waarna men
tijdens de levensavond terugblikt op de behaalde successen,
danwel het eigen falen aanvaart als noodzakelijk leerproces van
de mensheid. Het hele maatschappelijk leven was rond dit model
georganiseerd: school, baan, gezin, pensioen. Men dacht nog in
aan de natuur ontleende metaforen zoals de seizoenen, de etmalen
en de biologische levenscyclus van mens, dier en plant. Zowel het
persoonlijke leven als de geschiedenis zouden zich lineair in de
tijd ontvouwen, zo meende men tot laat in de twintigste eeuw.

De techno-ekonomische rationaliteit werkt met een ander model. De
produktiviteit zet in vanaf dag 1 en gaat onverminderd voort tot
en met de welverzorgde, persoonlijke uitvaart. Men blijft zijn
hele leven lang jong. Onderwijs is niet langer een periode die je
moet uitzitten, maar een omgeving die je altijd omringt, net
zoals je familie (die houdt ook nooit op). De ecologie heeft zich
uitgebreid van de biologische levenssfeer naar de sociologische
en de culturele domeinen van het bestaan. Je wordt niet alleen
voortdurend bijgeschoold en opgevoed, maar alle aktiviteiten
worden beschouwd als een leerproces en training. Leren voor later
is er niet meer bij. De pedagogie is geextensiveerd tot een
vanzelfsprekende levensopgave. Daar wordt geen verzet tegen
aangetekend. "Nicht das ich sein soll etwas, sondern zu lernen."
(Hoelderin)

School is out in the classroom without walls (McLuhan). "We don't
need no education" was nog het verzet tegen de school als
panoptikum a la Foucault. Men behoeft geen kontrole meer over
het eigen pubertaire lichaam, men wil kontrole over de eigen
loopbaan d.m.v. korte kennisinjecties. Ooit bestonden er nog
generatiekloven. Eerst waren die cultureel en religieus, later
werden ze ekonomisch en technologisch. Er waren generaties die de
invoering van de computer (PC) negeerden of zelfs afwezen,
terwijl hun kinderen altijd al omringd waren door CD-ROMs en
internet. Dit gaf de kleuters een enorme voorsprong over de
vijftigers die net de top van hun macht hadden bereikt. Maar dat
was nog in de tijd van de technologische revoluties. Thans is de
computer een onderdeel van de omgeving en zozeer verweven met de
Lebenswelt, dat het niet meer als een zelfstandig element herkend
kan worden. Technologie is opgenomen in de ekologie van het
dagelijks leven.
Tegenwoordig kan iedere kennis in een paar dagen tijd worden
verworven. Niet de informatie maar de struktuur daarvan wordt
tijdelijk door cursisten opgeslagen. De rest is Bildung. 
Veel van de inzichten, die vroeger voor algemene ontwikkeling
doorgingen, worden nu als identiteitsspeficiek doorzien.
Vervlogen kennis over nationale geschiedenissen, oude heersers,
grote dichters (in vergelijking met welk medium?), de namen van
stand- en trekvogels, inheemse bloemplanten en bomen, zoogdieren
en insekten, hoofdrekenen, logarithmen, worteltrekken,
aardrijkskunde: waarom had men toen nog zoveel tijd al die feiten
uit het hoofd te leren, als je het toch allemaal weer vergeet?
Vertrouwde men de boeken niet waarin de weetjes toen waren
opgeslagen? Was men bang de weg naar huis kwijt te raken zonder
kaart in het hoofd? Wat was de inzet van dit alles? Alle kennis
zou organisch samenhangen, in een overall plan van God of de
natuur (of beide). Men liet niet graag iets aan anderen over en
wilde alles zelf snappen. Pure tijdsverspilling. Door dit soort
waanideeen raakte Europa zo achterop. Veel te lang hield men de
scholieren in de schoolbanken om ze te disciplineren tot
fabrieksarbeiders en direkteuren, die alleen tijdens de vakantie
te mobiliseren waren. En dat kost punten.
Na de Koude Oorlog zijn al deze uitgangspunten onbegrijpelijk
geworden. Onderwijs en wetenschappen zijn in snel tempo
verkleind tot vakopleidingen die zich richten op de markt.
Sindsdien is alle kennis gekoppeld aan een identiteit. Ben je
Christen dan weet je iets over religie. Ben een kraker dan ben je
thuis op de huizenmarkt. Ben je van new age, dan weet je wat de
zin van het leven is. Politiek is als je het leuk vindt om te
participeren. Alles kan een hobby zijn. Televisiekijken, reizen,
tuinieren, sport, filosofie, handwerken, postzegels, kunst,
relaties, multi-media, UFOs, dat zijn de gebieden waar de kennis
akkumuleert. Kijk maar in de boekhandel en je komt het allemaal
tegen: dit is onze naakte waarheid.
Identiteit is iets dat kollektief wordt gevierd, maar individueel
wordt ervaren. Voor de eeuwwisseling wilde men niet graag
groepsdier zijn. Dat associeerde men met de fatale kanten van de
geschiedenis. Vroeger stond de twintigste-eeuwer een deel van
zichzelf af aan een idee (facisme, communisme, demokratie) en
kreeg daar een gevoel voor terug ergens bij te horen.
Tegelijkertijd bewaakte hij een gedeelte van zichzelf om te
voorkomen dat hij ten prooi zou vallen aan massawaan. Er bestond
een wankel evenwicht tussen persoonlijk en publiek, waarin het er
om ging wel en niet deel te zijn van de geschiedenis.

Tegenwoordig zijn de modellen van de explosie en de implosie aan
hun eind gekomen. De explosie was de geschiedenis, voorgedreven
door de passies van de massa's, de objektieve wetten en hun
organisaties, die zorgden voor revoluties en wederopbouw. De
implosie was het eind van de geschiedenis, het opschorten van
alle passies, de afbraak van de natie-staat, de deregulering en
privatisering van de politiek en correctiemechanismen die de
welvaartsstaat had voorgebracht. Het nieuwe model is dat van het
milieu waarin altijd alles overal aanwezig is, maar de lokale
omstandigheden de mix bepalen. In deze context-maatschappij die
gedikteerd wordt door het vertoog van de komplexiteit, kan de
subjektiviteit van het individu niet zomaar tot een identiteit
worden gemodelleerd. Het Ik woont niet meer op het 'eiland der
ziel', maar is een netwerk van personele en technologische
relaties geworden.

De globale ideologie vertelt ons dat er een balans gevonden moet
worden tussen permanente desintegratie en formele
gemeenschapszin. De media en de markt zijn het platform waarop
dit socio-ecologische evenwicht moet worden gerealiseerd. Dat is
de nieuwe discipline. Geen hedonisme, maar ook geen
onderdanigheid. Wat verwacht wordt is 'sustainable history'. Men
mag wel iets willen, maar het mag geen desastreuze gevolgen meer
hebben, men moet de 'Folgenabschaetzung' meedenken, als men
inbreekt op de computer van een bank. Gevraagd zijn koele passies
met een korte looptijd die de dreigende onwilligheid van de
massamensch in ons moet keren. Teveel willen is totalitair,
teweinig willen is niet sportief. Dat is de les van de 'eeuw der
uitersten' (Hobsbawn). Het verlangen naar de radikale ommekeer
moet gedempt worden en gekanaliseerd in een netwerk van kleine
ingrepen. Er is geen eindpunt, er zijn alleen maar katastrofes,
die tot een nieuw evenwicht leiden. De apocalypse is geen breuk
maar een leermoment en verliest zo z'n mysterieuze aura. De
subjektiviteit heeft deze lessen in zich opgenomen. Het subjekt
hoeft zich niet meer te konformeren aan de maatschappelijke
konsensus, in een pijnlijke act van aanpassing, maar begrijpt
zichzelf als een kommunicerend onderdeel van een cybernetisch
systeem, dat zelf weer beperkt is in zijn actie radius.

De wereld neemt toe, dat is een feit. Dat geldt zowel voor de
milieuvervuiling als voor de milieuverbetering. De intensivering
van de tijd/ruimte loopt niet uit op de ondergang van het
Avondland, maar gaat over in een nieuwe normaliteit, waarin de
computer-zonder-idealen altijd al aanstond. Wat we aantreffen in
de contemporaine netwerken zijn drie cultuur-morfologische
configuraties.
Als eerste is er de Amerikaanse virtualiseringsdrang. Na het
geld, het lichaam en de geografie, is thans de persoonlijkheid
aan de beurt om virtueel te worden. Iedereen is uitgenodigd om
daar aan deel te nemen. Maak van jezelf een verzameling data die
zich onafhankelijk van je eigen intenties voortplanten. William
Gibson beschrijft in Idoru een popster die niets over zichzelf te
melden heeft, maar over wie zijn fansclubs een volledig profiel
produceren. Het enige wat de muzikant zelf wil is trouwen met een
reeds volledig virtuele tegenspeelster die tot dan toe
uitsluitend optrad in computerspelletjes. Wil Amerika nog een rol
spelen in deze 21ste eeuw dan moet het de virtualisering
konsekwent voortzetten, om het even wat andere beschavingen daar
van denken of mee doen. Wat hebben de Amerikanen anders te
bieden?
Als tweede is er de Europeesche zuil die verstrikt zit in het
Dasein en andere metafysische bouwwerken die maar niet te slopen
vallen, ondanks agressief modernisme, twee wereldoorlogen en de
postmoderne dekonstruktie van dit alles. Ook verregaande
Amerikanisering mocht niet baten. Denk aan de kroatische slogan:
'onze toekomst ligt in ons verleden'. Europa gokte altijd op de
diversiteit van nationaliteiten. Soms had het individu ook z'n
vrijheden. Maar het idee van de eenwording van Europa bleek te
vermoeiend en het micro-politieke geemmer over de onderlinge
afstemming hield maar niet op. Historie kan dan wel een
inkomstenbron zijn voor toerisme, maar als je er middenin moet
leven, wekt dat alleen maar cultureel onbehagen op (die op zijn
beurt weer nieuwe historie uitbraakt). Deze dialektiek zal verder
moeten worden geintensiveerd. Je kan het niet uitschakelen of
ontlopen, dus moet je er iets mee.
Ten derde is er de geschiedenis van de 21ste eeuw zelf: Azie.
Japan was hier ooit de pionier van welvaart, technologie en
conformisme. Waar Europa 200 jaar nodig had om van het individu
een subjekt te maken, doorliep Japan dit Foucaultsche trajekt
versneld in een paar decennia. De spaarzame, gehavende individuen
die de rijkdom van de eerste generaties heeft uitgespuwd kunnen
wel geld uitgeven, maar komen niet uit de voeten met de niet-
ekonomische kanten van de subjektiviteit. Japanse underground is
niet eens pseudo-subversief (zoals in Europa en USA), maar
gewoon. In dit Zwitserland van Oost-Azie, omringd door de vele
grotere (en rijkere) Tijgerstaten van voorheen, ligt eenzelfde
provincialisme op de loer als in zijn Europese tegenhanger. China
heeft als Groot-Hongkong alles in zich om de wereld over te
nemen. Daar vinden geen versnellingen meer plaats met onvoorziene
gevolgen. In het ideologisch verleden werden daar teveel slechte
ervaringen mee opgedaan. De rem van de massaliteit is de grote
voorsprong van het Rijk van het Midden, niet het exotische of de
drang tot kortstondige rijkdom. China kan een wereldmacht worden
die groot genoeg is om geen belangstelling te hoeven hebben voor
elders. Een rijk waarin de drang tot normaliteit gargantueske
vormen aanneemt.

Virtualiteit, historiciteit, normaliteit. Dit zijn de
koordinaten waarbinnen de post-ideologische negativiteit zich
dient te situeren. De afwijzing als levensstrategie hoeft niet te
gokken op materialiteit, eenmaligheid of perversiteit. Die
uitingsvormen zijn te defensief, te positief. Het negatieve
denken creert een ruimte buiten de ecologie en de dwingende
context waarin het onverwachtse weer kan opduiken. Het wil de
neo-natuurlijke verbanden verbreken om telkens weer de wereld
opnieuw uit te vinden. De generatie van '10 heeft genoeg van
techniek en natuur. De cyborg is geen ideaal maar een gegeven.
Alle projekties die gedaan zijn in de technologische symbosis
hebben hun fantasiewerking verloren. Het idee dat technologie
een potentie zou hebben (goed of slecht) is nog te lineair
gedacht. Ook van de zelf-organiserende chaos van milieu, techniek
en maatschappij komt niets terecht. Deze utopie houdt geen
rekening met de dynamische medemens die de chaos in de war
schopt. Jullie chaos is de onze niet. En jullie orde ook niet.