DE DIJK VAN KEDICHEM

"Steeds meer ben ik ervan overtuigd dat mentaliteiten onstaan uit
massa-ervaringen. Maar zijn mensen schuldig aan hun massa-ervaringen?
Komen zij daar niet volkomen onbeschermd in terecht? Waarmee moet
iemand zijn toegerust om zich hier tegen te kunnen weren? Moet men in
staat zijn om eigen massa's te vormen, teneinde immuun te blijven voor
andere?"
Elias Canetti, Das Geheimherz der Uhr.

Op 29 maart 1986 ging in Kedichem, een dorpje in de Betuwe, een hotel
in vlammen op waar twee rechtse splinterpartijen een poging tot
hereniging ondernamen. Sinds 1982 zat de Centrumpartij met ÇÇn zetel
in de Tweede Kamer op een program dat zichzelf antifascistisch en
antiracistisch verklaarde, maar dat zich sterk maakte voor het
"beschermen van het Nederlandse kultuurgoed", een moderne vorm van
racisme waarin met name buitenlanders de schuld kregen van woningnood,
werkeloosheid, milieuvervuiling en overvolle wegen. Nadat een
groepering zich had afgesplitst van de kamerfraktie, leek de
parlementaire organisatie van extreem-rechts in Nederland een zachte
dood te zullen sterven. Wel was tien dagen voor "Kedichem" voor het
eerst in de na-oorlogse geschiedenis een 'fasciste' uit de
Centrumpartij gekozen in de Amsterdamse gemeenteraad. De beâdiging
daarvan zou op 29 april plaatsvinden en binnen de antifascistische
beweging waren de diskussies hoe dit voorkomen moest worden in volle
gang. Met de Tweede Kamer-verkiezingen op 26 mei in het vooruitzicht
besloten de rivaliserende frakties van de CP een vergadering te
beleggen om een eind te maken aan het onderlinge gekonkel en de zaak
te lijmen. De gewelddadige verstoring van dit herenigingsgesprek door
antifascistische aktievoerders voorkwam dat er weer ÇÇn extreem-
rechtse partij ontstond en leidde ertoe dat zij voor de volgende drie
jaar uit de Kamer bleven. 
De media gaven de sfeer van grof geweld, die de aktievoerders rond de
partijen hadden weten op te roepen, uitvoerig door in hun
berichtgeving. De foto die de hele gebeurtenis samenvatte als media-
event toonde het gehavende CP-Kamerlid, wegvluchtend van de rokende
restanten van het hotel des onheils en zou worden uitgeroepen tot de
Persfoto van het Jaar. Het motto van de aktie was geweest: "Fascisten
mogen zich nooit organiseren, hun vergaderingen moeten verstoord.
Fascisten moeten we afschrikken aktief te worden in de CP." Na afloop
konstateren de aktievoerders terecht: "Dit effekt heeft Kedichem
gehad." Qua positieve resultaten en publiciteit was de aktie een
volledig sukses geworden. De distantiâringen van het Nederlandse
verenigingsleven die de gebruikte methodes verwierpen, gaven de
genoegdoening over het feit dat de bijeenkomst uiteengeslagen was een
fatsoenlijk kader.
Al vanaf 1981 was een brede antifascistische beweging gegroeid van
plaatselijke komitees, organisaties van buitenlanders, het voormalig
verzet, vrouwengroepen en jongerenorganisaties. Tegelijk kwam ook het
aktievoerend deel van de bevolking in konfrontatie met knokploegen,
boze boeren, diskoos, voetbalsupporters en skins, die werden
samengevat onder de noemer van het "opkomend fascisme". Beide groepen
waren sterk verdeeld over de vraag of de CP, als de politieke
uitdrukking van deze tendens, verboden moest en hoe er aktie tegen
diende te worden gevoerd. Wat de groepen gemeen hadden was hun beroep
op de antifascistische houding en het verzet in de Tweede 
Wereldoorlog. In alle akties en dokumentaties weerklinkt de drang om
een nieuwe vorm te geven aan de herinnering aan de verschrikkingen van
het fascisme, die traditioneel jaar na jaar gememoreerd worden in
opvoeding, media en literatuur. De vorm die de aktievoerders daaraan
wilden geven lag op het existentiâle niveau van de lijfelijke
konfrontatie, omdat zij 'de fascisten' als direkte aanslag op hun
eigen manier van leven waren tegengekomen. De komitees echter zagen
meer in politieke bewustzijnsvergroting omtrent het "alledaags
rascisme" en in demonstraties na incidenten met rechtse groeperingen.
Hun angst voor gewelddadige akties is een gevolg van het feit, dat een
massale antifascistische beweging in principe de hele Nederlandse
bevolking omvat. Deze imaginaire massa kan eigenlijk alleen maar
kleiner worden, omdat ze al een maximale omvang heeft. Zelfs de
Centrumpartij erkent dit. Hun kommentaar op Kedichem was: "Ze hebben
de antifascisme-komitees geen goede dienst bewezen, want daar zitten
toch heel veel integere mensen bij." De verschillende verhouding tot
de imaginaire mede- en tegenstanders garandeert een permanent
wederzijds onbegrip tussen de 'politieke' en de 'existentiâle' variant
van het Nederlandse antifascisme.

Er bestaat al geruime tijd een onderzoekstraditie naar de handel en
wandel van extreem-rechtse en fascistische individuen en groepen in
Nederland. Al speurend was men erachter gekomen dat het
verzoeningsgesprek van de rechtse frakties op zaterdag 29 maart zou
plaatsvinden, maar de plaats daarvan werd ook in kringen van de CP
geheim gehouden. Op donderdag de 27ste werd in Amsterdam een
vergadering met 75 aktievoerders belegd. Daarin wordt niet alleen
verteld wat het kruciale belang van de verstoring van de fusie is,
maar ook hoe deze verstoring zou moeten verlopen. Een kleine groep met
veel aktie-ervaring heeft de organisatie daarvan op zich genomen en
enige diskussie over de te hanteren aktiemethodes vindt niet plaats.
Een vage verwijzing naar "het Boekel-model" is het enige dat over deze
methodes wordt medegedeeld. 
Twee jaar daarvoor had het laatste kongres van de CP plaatsgevonden in
het Brabantse dorpje Boekel. Aktievoerders uit het hele land waren
toen een heftige konfrontatie aangegaan met de 300 aanwezige
partijgangers. Het "Boekel-model" nu bestond uit het omsingelen van de
vergaderruimte, het eisen van het vertrek van "de fascisten" en,
indien hier niet op werd ingegaan, het "uitroken" van de vergaderzaal
met traangas of rookbom, waarbij de CP'ers een vluchtweg werd geboden
waarlangs ze konden aftaaien. In de praktijk was er in Boekel een
groot verschil geweest tussen enerzijds de "demonstranten", die op
geweldloze wijze de CP wilden aanklagen om de publieke opinie te
mobiliseren, en anderzijds de heavy fraktie die de direkte
konfrontatie zocht en daar ook op voorbereid was door "ter
zelfverdediging" met helmen, leren jassen, knuppels en rookbommen te
komen aanzetten. Omdat deze groep als eerste aankwam bij het ook toen
al geheim gehouden vergaderadres, werd hun strategie direkt ingezet:
ramen gingen in, een traangasgranaat vloog naar binnen en op straat
kwam het tot hevige vechtpartijen tussen de CP-knokploeg, de heffo's
en de toen net gearriveerde demonstranten die de klappen kregen.
Ruzies hierover onder de aktievoerders liepen achteraf hoog op, maar
dat was men vlak voor Kedichem schijnbaar allemaal weer vergeten. Wat
het "Boekel-model" inhield werd bekend verondersteld, het was nu tijd
om te handelen en de ruzies werden wederom tot later uitgesteld,
geheel in de lijn van de aktietraditie: eerst doen, dan praten. 
De groep die elkaar die donderdagavond in Amsterdam vond, omvatte alle
geledingen van de bewegers. Johan: "Je ziet keer op keer dat mensen
toch weer bij elkaar komen. Ik denk dat Hans Kok duidelijk maakte dat
ondanks alle verschillende stromingen je, als je goed kwaad gemaakt
wordt, nog allerlei dingen samen hebt. Het is logisch dat je elkaar
opzoekt om de CP te bestrijden. Iedereen was voor zich kwaad om het
feit Kedichem en het gevaar dat de CP eventueel in de Kamer zou komen.
We hadden allemaal het gevoel dat het van beslissende betekenis kon
zijn." De kleinste gemene deler van de beweging was de reaktie
geworden. In de dagen na de dood van Hans Kok was de inschatting dat
de plotseling ontstane verzoening tussen de scenes, klubjes en
sympathisanten van korte duur zou zijn: "In de branden, de stenen die
door de ruiten vliegen, tijdens de serieuze demonstratie, tellen alle
verschillen die er tussen ons zijn niet. In onze woede om de moord op
Hans vinden we een weekend lang eenheid." Desondanks blijkt vijf
maanden later, aan de vooravond van Kedichem, dat het onderlinge
vertrouwen nog steeds niet is verdwenen. De aktieve vergeetachtigheid,
die de basis van verzoening is, vormt een voldoende garantie om
nogmaals gezamenlijk aktie te gaan voeren.

Op zaterdagochtend 29 maart verzamelden zich al om 9 uur zo'n 300
aktievoerders uit het hele land in een oud gekraakt ziekenhuis in
Utrecht. Omdat niet bekend was waar de CP-vergadering gehouden zou
worden, had men voor deze centrale plek gekozen. Wel was bekend dat
een aantal CP'ers zouden verzamelen bij het Voetbalstadion van
Utrecht. Zij werden heimelijk gevolgd door motorfietsen die regelmatig
naar het verzameladres belden om door te geven hoeveel fascisten er
onderweg waren en waarheen. Pas in de loop van de middag werd bekend
waar de groep bijeen was gekomen. 
Tijdens de lange uren van het wachten in Utrecht werd door de
aanwezigen niet ÇÇn keer gezamenlijk overlegd wat men nu precies ging
doen. Alleen de bijna magische term "het Boekel-model" waarde rond.
"In de zee van tijd en de relatief gemoedelijke sfeer die er in
Utrecht was, is veel te gehaast en onduidelijk gezegd wat de bedoeling
was", konkludeert Tineke achteraf. "Angst voor onderlinge
tegenstellingen en heftige diskussies zo vlak voor de aktie? Was
iedereen sowieso al bezig met de eigen angst over het geweld en de
overmacht aan fascisten die we daar aan dachten te treffen? Ik kan mij 
wel voor mijn kop slaan dat ik ook maar wat heb lopen suffen, terwijl
ik vaag in mijn achterhoofd het mistige gevoel had dat er toch van
alles niet helemaal klopte." Kasper, ernaar gevraagd: "In de geruchten
in Utrecht werden de fascisten met steeds meer mannen. En we gingen
steeds meer bier drinken en halen, want het duurde heel lang. De hele
tijd had je je zenuwen. Drie uur lang zaten al die mensen in die
gangen te wachten en te drinken en te blowen. En toen gingen we
eindelijk op weg." Johan: "Het feit dat wij op een verzameladres met
zo ontzettend veel mensen, te horen krijgen dat daar een stuk of
honderd tot de tanden bewapende extreem-rechtse types ons stonden op
te wachten, noem ik valse voorlichting. Achteraf ga je heel erg
twijfelen, of ze dat fout gezien hebben of dat ze ons bewust hebben
lopen opfokken."
In de wachtende massa van Utrecht tekende zich al een onderscheid af
tussen degenen die bezig waren hun angst te sublimeren tot een
waardige demonstratie en de heffo's die bezig waren hun woede te
ontwikkelen tot een aanvalsroes. Dat de zooi zich totaal niet bemoeide
met de organisatie kwam doordat deze zich als uiterst professioneel
liet kennen. "De organisatie was van een maffia-achtige, binnenlandse
veiligheidsdienst-achtige allure", aldus Kasper. "Er reden
motorfietsen door het hele land, mensen waren aan het volgen, het
liep, het zag eruit als een goed geoliede machine. Aan alles was
gedacht, dat kon je ze wel meegeven." Het was een geruststellend
gevoel dat de macht gedelegeerd was: in een aktiekultuur die geen
organisatie erkent, hebben diegenen de leiding die al van tevoren de
praktische verzorging van de details op zich nemen. Zij zullen dan ook
bij moeilijkheden achteraf alle schuld toegeschoven krijgen: de massa
zal zich altijd onschuldig weten, voor haar telt alleen de fascinatie
met zovelen te zijn. Ronald: "Toen ik even broodjes ging halen zag ik
dat het in 't centrum van Utrecht werkelijk wemelde van de mensen met
de leren jassen. Het viel gewoon waanzinnig op." De zekerheid tot een
massa te behoren maakt het de individuen mogelijk zich uitsluitend op
de eigen emoties te koncentreren, kollektief beslissingen nemen valt
daardoor buiten het blikveld.

Om half 3 komt door dat de fascisten zich verzameld hadden in hotel
"Cosmopolite" in Kedichem. Ernst: "Ik nam de telefoon aan omdat ik
daar toevallig naast stond. Waar? zeg ik nog. Ik heb de naam laten
spellen en op een papiertje geschreven." Omdat het hotel zo klein was
dachten de motorfietsen dat het hier ging om een voorverzamel-adres.
Besloten werd daarom dat de aktievoerders zich eerst zouden verzamelen
bij het station van het nabij Kedichem gelegen dorp Leerdam. De
wachtende massa mocht eindelijk in beweging komen. Barend schrijft
hierover: "Er gaat gejuich op als het woord Kedichem valt. Ik dans van
plezier. De zaal komt op gang. Naar de busjes. Er wordt geschreeuwd.
We moeten nog iets afspreken. Wie is hier de woordvoerder?
Verschillende mensen werpen zich op. EÇn van hen wint het. Hij regelt
een autootje dat volgens afspraak even vooruit gaat om de situatie in
te schatten. Hij zegt dat er nog een paar dingen moeten gebeuren,
zoals het 'intoetsen van de scannerfrequenties'. Er wordt niet
gevraagd naar de betekenis van dat laatste. Ook ikzelf vraag niks maar
denk dat het goed zit zo. Dan komt het bericht dat er maar 18 CP'ers
binnen zijn. Maar daar wordt niet echt naar geluisterd. Het bericht is
daar ook te vaag voor. We zien het wel in Leerdam."
Bijna honderd auto's en huurbusjes vertrokken toen uit Utrecht. In
Leerdam stelde de stoet zich in een lange rij op voor het
stationnetje. Vooraan stond de "kommandowagen" van de leiding die vol
was gestouwd met scanners om de politie af te luisteren. Daar omheen
formeerden zich de heffo-busjes om vooral niets te hoeven missen. Toen
een politiewagen langs reed, over de scanner te horen was dat er meer
politie onderweg was en uit Kedichem het bericht kwam dat Cosmopolite
inderdaad het CP-vergaderadres was, besloten de voorste wagen
onmiddellijk te vertrekken. Tussen de busjes onderling was nauwelijks
kontakt geweest, de geografische situatie in Kedichem was aan niemand
bekend. Barend: "Opeens moeten we weg. Wie het sein heeft gegeven? Dat
is onduidelijk. We zien het wel in Kedichem." In de wachtende massa
van Utrecht was zoiets als een bevelsverwachting ontstaan: de
gedwongen apathie van de mensen kon enkel doorbroken worden door het
sein te moeten vertrekken, het bevel van de leiders werd als een
bevrijding ervaren. 

De weg van Leerdam naar Kedichem is 8 km lang. De toeristische
ervaring aldaar doet het 'wij-gevoel' ontstaan dat bij zo'n uitstapje
van "de beweging" hoort. Ronald: "Honderden meters busjes vertrokken,
we verstoorden het hele verkeer, letten niet op stoplichten en gingen
door dat polderlandschap rijden, een soort rups over die dijken daar.
Het was een waanzinnig mooie route. Je reed daar over zo'n hele smalle
dijk langs de rivier de Linge, waar geen tegenliggers je kunnen
passeren. Halverwege kwamen we een politieauto tegen die op een
parkeerplaats stond en waarin 2 agenten verschrikt door de mobilofoon
zaten te babbelen. We gingen niet langs een recht kanaal, maar over
een kronkelende dijkweg, zodat je de hele tijd de stoet voor en achter
je zag." Betty: "Het was echt een kolonne, een karavaan."
Hotel Cosmopolite ligt vanuit Leerdam links bovenop de dijk met rechts
het dorp Kedichem. Vanaf de dijk gaat een weg naar beneden het dorp
in. Na aankomst reden de voorste busjes het hotel langs, bekeken de
situatie en parkeerden de auto's zo dat ze snel weer weg konden, in
een andere richting dan waar ze vandaan kwamen. Toen zij al uitstapten
waren de achterste busjes nog zeker een kilometer verwijderd van het
hotel. Toen deze arriveerden parkeerde de lange stoet zich langs de
weg op de dijk en begonnen vanaf daar naar voren te lopen. Er stond
een harde wind. 
De gebeurtenissen voor het hotel voltrokken zich in een razend tempo. 
Kasper bevond zich in de kopploeg die besloten had tot een direkte
konfrontatie met de CP'ers: "Toen we uitstapten hebben we onze
bivakmutsen opgedaan, eerst half op, toen helemaal op. We zagen al die
auto's nog aan komen rijden. Allemaal hadden we stokken en nogal veel
adrenaline en iedereen rende naar het hotel toe. We wachtten wel een
beetje op elkaar zodat we wel met veel kwamen. We waren met een
mannetje of 40. Er stond een politieauto voor het hotel." Ronald: "Die
politieauto zei dat wij ons moesten verwijderen 'of geweld zal worden
gebruikt'. Iedereen natuurlijk in een deuk van het lachen: drie-
vierhonderd mensen met helmen en knuppels en ÇÇn politieautootje!".
Een dagblad noteerde uit de mond van een partijganger: "We waren nog
geen 10 minuten in Hotel Cosmopolite, toen er 2 agenten binnenkwamen.
'We hebben een nare mededeling', zeiden ze, 'er is een knokploeg van
tweehonderd man in aantocht en we kunnen u niet beschermen'. Ze gingen
meteen de deur uit en op hetzelfde moment vlogen er al stenen door de
ruiten." 
Kasper: "We begonnen te schreeuwen: 'Fascisten, oprotten' en 'Vuile
fascisten!'. Toen verscheen de eigenaar in de deur en de politie zei
'Laten we het rustig houden.' De eigenaar zei dat ze geen fascisten
waren en dat we hen met rust moesten laten, hij wou alleen maar rustig
een centje verdienen. Maar mensen begonnen meteen te gooien naar de
man en te schreeuwen dat hij een fascisten-helper was en dat ie moest
oprotten. De ramen werden ingegooid en er gingen allerlei dingen naar
binnen, allerlei autonomen om ons heen begonnen te keilen. De politie
was toen al weggereden, de dijk op want ze konden het niet houden. Er
kwamen steeds meer mensen en het bleef rinkelen en er werd geslagen
met knuppels op de ramen. Lege pilsflesjes gaan naar binnen. Er kwamen
asbakken om onze oren vliegen vanuit het kafÇ beneden. We hoorden ook
veel gillen binnen, de mensen waren wel bang." Ernst: "Ik stond nog
met Piet door de ramen naar binnen te turen, toen er over ons hoofd
heen al stenen en verf door de ramen vlogen." Ronald: "Je kon niet
zien wie er binnen was, de gordijnen waren dicht en het licht was
uitgedaan. Je zag alleen maar schimmen. Toen gingen er rookbommen naar
binnen." 
"Er kwam steeds meer rook uit die voorkant" vervolgt Kasper, "We
hadden geen taktiek, alleen maar uitroken. Dus we dachten, dan gooien
we toch een rookbom naar binnen, zal ik dat dan maar doen? Maar
iedereen wou wel een rookbom naar binnen gooien. Er was denk ik teveel
ammunitie. En teveel adrenaline, van een dag wachten, de te lang
opgebouwde agressie. Toen bleef er ÇÇn rookbom in het gordijn hangen,
dat zag ik ook." Ronald: "Als er wordt gesmeten in een rel draagt
iedereen z'n steentje bij. Het trottoir ging meteen aan diggelen en de
parkeerplaats aan de zijkant ook, daar waren van die handzame
kinderhoofdjes. EÇn rookbom is in het gordijn blijven hangen. Het was
waarschijnlijk een oude rookbom waar vocht in is gekomen waardoor ze
met een steekvlam ontbranden. Op een gegeven moment werd de witte rook
een beetje donkerder en sloegen de vlammen uit het pand." Ernst: "Ik
zag twee rookbommen en een oranje pijp naar binnen gaan. Meteen ging
het toen fikken. Piet en ik kijken elkaar aan en zeggen: 'We moesten
maar wegwezen.'"
Kasper: "Toen we zagen dat het hotel in brand stond gingen we naar de
achterkant. Ik zei tegen mijn begeleider: 'Laten we even kijken of zij
weg kunnen komen, het is toch wel heel heftig.' Toen zagen we dat
niemand eruit kwam, maar ook dat niemand erin kon komen, want we
wilden ook nog wel wat fascisten slaan. We schrokken pas toen we
merkten dat zij het hotel niet konden verlaten. Ik dacht: achter het
hotel is water, daar kun je natuurlijk inspringen, maar toch... Later
bleek daar nog wel een uitgang te zijn. Ik maakte me nogal zorgen.
Toen ben ik nog helemaal terug gelopen naar de andere zijkant van het
hotel of ze daar wegkwamen. In het begin dacht ik alleen maar: als ze
wegkomen, kunnen we ze nog even in elkaar rossen. Met die knuppels.
Toen we de vlammen al uit de eerste verdieping zagen slaan, dachten
we: dat wordt niks, die mensen gaan allemaal dood daarbinnen."

Barend maakte het als volgt mee: "Alle ruiten liggen er al uit. Je
ziet de zaal al vol rook, kijkt naar binnen, achterin lopen nog wat
schimmen. Maar het gooien van rookbommen houdt niet op. Zulke kanonnen
gaan er naar binnen. In de paniek - of is het enthousiasme? - wil
iedereen zijn spullen kwijt. Je denkt: zo is het wel genoeg. Maar je
gaat op in de stroom en kunt niks meer uitbrengen. Je schreeuw
vervaagt. En dan: witte rook wordt zwarte rook. Opeens knettert er
vuur. Ik ruk mijn helm van mijn hoofd, gooi mijn knuppel weg en begin
te rennen: hier wil ik niks meer mee te maken hebben." 
Paniek is altijd angst voor de moord: de moord die op jou gepleegd kan
worden of de moord die je zelf begaat. De groep aanvallers gedroeg
zich als een klassieke hetzemassa. Canetti zegt daarover: "De
hetzemassa vormt zich met het oog op een snel bereikbaar doel. Dit is
haar bekend en nauwkeurig omlijnd, het is ook dichtbij. Ze is op doden
uit en weet wie ze wil doden. Een belangrijke reden voor het snelle
aangroeien van de hetzemassa is de ongevaarlijkheid van de handeling.
Er is geen enkel gevaar aan verbonden, want de superioriteit aan de
kant van de massa is enorm." 
De wachtende massa van Utrecht was niet uit op moord, men was zich aan
het voorbereiden op een konfrontatie met schimmen. Hoeveel, hoe sterk,
allemaal onduidelijk. Maar toen de voorste groep zich op de Lingedijk
formeerde, had ze nog maar oog voor ÇÇn doel: "In de auto hadden we
het de hele tijd al gehad over fascistische knokploegen, die hadden we
verwacht. Daarom waren we allemaal heel erg opgefokt en we wilden de
fascisten raken. Iedereen was in the mood for killing. Er was alleen
niemand om mee te knokken, niemand liet zich zien." (Kasper). Toen ze
dicht bij het hotel kwamen (en ze parkeerden hun auto's ook zo dicht
mogelijk bij het gebouw), en men in een grote meerderheid bleek te
zijn, was er geen enkele rem meer waarom de groep zich niet zou
omvormen tot hetzemassa. De mensen hadden zich wel gekoncentreerd op
hun individuele angst te worden geslagen en hun verlangen terug te
slaan, maar niet op de kollektieve ervaring die hen te wachten stond.
Terwijl ze zelf als reâle massa in de aanval zouden gaan, draaide hun
gedachten rond de imaginaire massa die hen stond op te wachten. Met
leren jassen en helmen hadden ze het lichaam beschermd, maar
onbeschermd gingen ze de massa in die ze zelf zouden vormen. Alle bij
eerdere akties opgedane massa-ervaringen waren vergeten. Voor de groep
op de dijk bestond geen gevaar, ze bleek veel sterker dan wat ze
aanviel. Het gevaar school in de massa zelf, als individuen schrokken
ze plotseling terug voor de daad die de massa pleegde. 
De massa was eerst nog onschuldig, een witte massa. Toen de rook zwart
werd, kwam de omslag: de schuld verspreidde zich over de massa, zij
werd zwart. Die schuld was de paniek: het besef verantwoordelijk te
zijn voor de moord maakte van de massa een groep individuen die alleen
maar weg wilden komen van de plaats des onheils. En zij konden ook
wegkomen, want hun auto's waren vrij en binnen handbereik.
Zij ontkwamen dan ook allemaal, als individuen. Ernst: "Ik kon mijn
busje niet terugvinden omdat ze allemaal bij dezelfde firma waren
gehuurd en mijn chauffeur zo snugger was geweest een bivakmuts op te
zetten. Toen werd ik zomaar een busje in getrokken en weg waren we."
Kasper: "We wilden het vege lijf redden, handschoenen gooiden we weg,
mutsen af en terug naar de auto. De andere mensen heb ik niet meer
gezien toen. We hoorden allemaal sirenes en de politieauto kwam weer
langs en probeerde op ons in te rijden, maar toen gooiden mensen
stenen in de richting van het vehikel. In de auto hebben we onze
zwarte kleren uitgedaan, dat was al te opvallend en toen meteen de
radio aan om te luisteren. Zo zijn we naar huis geraced. Iedere keer
dat er weer een afslag bijkwam voelde ik me meer gerust, want we
maakten ons ontzettend zorgen. Ik tenminste, over wat er met die
mensen in het pand was gebeurd, baby's dacht ik aan die boven lagen te
slapen in het hotel." 

Voor de groep die achter de aanvalsgroep kwam, de demonstranten, zag
de zaak er heel anders uit. Harry: "We waren verdwaald onderweg. Toen
we in Kedichem aankwamen, hebben we de bus in het dorp geparkeerd en
zijn de dijk opgeklommen. Ik loop in de richting van het hotel. Dat
begint steeds harder te roken, hoe verder je kwam hoe meer rook. Dat
is van een afstand wel een mooi gezicht hoor. Maar ik had geen idee
wat daar gaande was. Ik had gedacht dat het een of andere bezetting
zou worden, dat je naar binnen gaat en die CP'ers ontmaskert. We
kwamen eigenlijk veel te laat voor de aktie. Toen de vlammen er aan
alle kanten uitsloegen klonk er 'Terug naar de auto's!'. Ik liep nog
naar voren terwijl anderen al naar achteren renden. Mensen riepen
'Rustig aan, rustig aan!'." 
Betty: "Ik zat midden in de autostoet. Ik had het idee dat het een
demonstratie was. Op een gegeven moment stopten we en liepen naar het
hotel. Toen hoorde ik allemaal glasgerinkel, ik zag rook enzo. Maar ik
ben niet dichtbij geweest. Plotseling begon iedereen terug te rennen:
wegwezen! Ik zag nog een smerisauto kriskras door alles heenrijden,
die wist ook niet wat hij deed. Terug bij de auto hebben we eerst
gewacht tot de anderen er ook waren. Op de dijk keerde de auto toen
om, dat ging heel chaotisch. Alle auto's reden dwars door elkaar, je
kon helemaal niet wegkomen. Het was wel heavy, in de verte zag je al
die rookwolken, is wel mooi hoor. Ik dacht, je komt hier nooit weg op
die dijk, er waren geen zijwegen. Terug vond ik stom, rechtdoor was
slimmer, maar bijna iedereen keerde om." 
De demonstranten die de hele dag hadden zitten wachten werden
aanvankelijk sterk aangetrokken door het vuur waarvoor de aanvallers
op de vlucht waren gegaan. Zij waren nog niet als massa tot ontlading
gekomen, ze hadden nog niet dat punt bereikt waarop ieder individu in
de massa zich de gelijke voelt van alle anderen. Toen ze voortijdig te
horen kregen dat voor hen het feest niet door zou gaan, moesten zij
zich omkeren, maar formeerden zij zich, tegen ieder gezond verstand
in, tot een vluchtmassa die per definitie het vuur in de rug heeft.
Alleen als vluchtmassa hadden ze nog de mogelijkheid om de begeerde
ontlading te ervaren. Ook was het zo, dat het formeren van een
vluchtmassa voor hen de enige mogelijkheid was om een paniek te
bezweren waar ze deel van waren, maar die ze niet begrepen. En met die
paniek hadden ze te maken (al wisten ze niets van een moord): "De
aanrollende golf die het gebouw dreigde te verpletteren, keert opeens
om. Op de dijk is het een wirwar van busjes die proberen te keren.
Mensen staan te gebaren en te schreeuwen. Twee busjes botsen tegen
elkaar. Een busje dat nog leeg is zegt tegen twee vluchtenden dat ze
naar hun eigen busje moeten zoeken: jullie horen hier niet. Inmiddels
zijn een aantal dorpsbewoners opgehouden met staren: ze komen in
beweging en gaan op mensen van ons af. Een paar van ons krijgen rake
klappen, maar er wordt niet gereageerd: het is ieder voor zich."
(Barend).
Maar niet alleen de paniek bepaalde het gedrag van de vluchtende
demonstranten. Harry: "Onze auto wilde niet starten, dat ook al niet.
Wij die auto aanduwen. We werden ondertussen lastig gevallen door
gasten uit het dorp die aanstekers bij de benzinetank gingen houden.
Ze riepen: 'Wat hebben jullie gedaan! In de fik gestoken!'. En dat
terwijl wij als laatste daar aan waren gekomen. Het was ook maar een
slag in de ruimte dat wij dat gedaan hadden." Het feit dat de
vluchtmassa zich niet schuldig voelde voor het vuur waarvoor ze moest
maken dat ze weg was, werd haar fataal: het leidde tot een wederkeer
van de inertie die de wachtende massa in Utrecht had verdoofd.

Na het chaotische keren reed de stoet auto's terug richting Leerdam.
Maar "op een gegeven moment kwam een smeris die dwars over de weg ging
staan, we moesten allemaal stoppen. Niemand wist wat er aan de hand
was. Er stonden nog een heleboel auto's voor ons. Toen gingen we maar
allemaal uitstappen. We hebben daar toen wel een uur gestaan. Van voor
en achter waren we ingesloten. Als je wilde kon je nog wel weglopen de
weilanden in, maar ik dacht, we zitten hier in the middle of nowhere."
(Betty) 
Alle mensen uit de auto's werden gearresteerd en in een arrestantenbus
naar Leerdam afgevoerd. Verzet was er niet. De busjes bleven achter op
de dijk en werden later door de politie weggesleept naar de
binnenplaats van het buro te Leerdam. EÇn iemand die in het riet langs
de rivier was weggekropen en daar tot 9 uur 's avonds was blijven
zitten, wist weg te komen door zich aan te sluiten bij een groepje
Turkse jongens die op de dijk liepen te voetballen. Alle anderen die
het station van Leerdam wisten te bereiken werden daar op aanwijzing
van dorpsbewoners uit Kedichem gearresteerd. Harry werd al in Kedichem
zelf opgepakt: "We renden achter de auto die we aanduwden, de politie
komt de dijk af. Op het moment dat de smeris 2 meter van ons af is
slaat die motor aan. De smeris pakt ons en die buurtbewoners die zich
ermee bemoeiden pakken ook nog iemand. Het was wel geinig: die auto
reed weg en wij waren gepakt als eerste." De politiewagen waarin ze
met z'n drieân geboeid werden opgesloten, blokkeerde de dijk toen de
brandweer kwam. De auto moest naar de kant worden geduwd, waardoor de
brandweer minuten later bij het hotel arriveerde dat toen al in
lichterlaaie stond. Over de politieradio hoorden ze dat van een vrouw
een been geamputeerd zou moeten worden, van wie werd niet verteld.
Het kamerlid voor de CP Janmaat, die de vergadering belegd had,
vertelde over het been aan een periodiek: "Ik vluchtte met mijn
sekretaresse, mevr. Corselius-Schuurman, en een aantal anderen naar
boven. Uit het raam zagen we de vlammen al, en onze mensen die 5 meter
lager naar buiten vluchtten. Binnen 3 minuten stond alles in brand, de
trap ook. We hebben lakens aan elkaar geknoopt. Ik klom daarlangs als
eerste naar buiten, om te kijken of het ging. De lakens waren te kort,
ik moest springen. Na mij kwam mijn sekretaresse. Maar zij slingerde
aan die lakens dwars door een grote ruit en smakte op de grond. Ze
bloedde vreselijk, ik heb nog geprobeerd te helpen maar later moest
haar been worden geamputeerd. Vreselijk, een ramp. Ik zal in ditzelfde
pak dat onder het bloed zit, in de Tweede Kamer vragen stellen: waarom
werden onze mensen niet beschermd tegen dat schorum?" 
Voor de arrestanten, waarvan de meesten 4 dagen zouden zitten en
waarvan uiteindelijk slechts enkelen veroordeeld zouden worden tot 3
maanden gevangenistraf, was het niet mogelijk hun kleding aan te
houden: nadat ze eerst al hun helmen en mutsen hadden weggegooid, werd
hen op het politieburo te Leerdam ook al hun andere kledij ontnomen
voor laboratorium-onderzoek naar bezinesporen. Harry zou zelfs zijn
kleding niet meer terug krijgen, hij eindigde 10 dagen later in zijn
onderbroek op straat in Dordrecht. Allen die uiteindelijk niet
veroordeeld zouden worden, kregen een vergoeding van ü150,- per dag
toegewezen, met voor de eerste twee dagen ü200,- per dag. Dat kon
oplopen tot een bedrag van ü4000,-.

De groep aanvallers keerde ongedeerd terug op de thuisbasis: "Met de
groep zijn we naar het kraakkafÇ teruggereden. We zijn geen politie
tegengekomen en we hadden ook geen pilsjes meer. Terug in het kafÇ
hoorden we dat er niemand dood was, dat er een vrouw was gewond en
daar moesten we hard om lachen. We hoorden ook van de 72 arrestanten
en dat vonden we allemaal heel shit." (Kasper) De aanvalsgroep kwam
thuis direkt over de paniek heen: de moord was niet op mensen
gepleegd, maar op een been. De opluchting daarover uitte zich in
geschater. Ronald, die was teruggekeerd naar een ander kraakkafÇ: "Wij
hebben het half-zesjournaal aangezet en toen hoorden we pas dat er
zoveel arrestanten en een aantal zwaar gewonden waren. Pas toen kwam
de echte domper. Maar ja, je zit wel te diskussiâren of het nou zo'n
slimme aktie was, maar het was wel onwijs kicken om zo'n hotel te zien
affikken." 
Op datzelfde moment kwam er een persverklaring in het nieuws van de
"Radikale Anti-Fascisten" (RAF), die suggereren dat zij dat de zaak
hebben georganiseerd. De zinsnede hieruit "dat de gebeurtenissen in
Kedichem voor herhaling vatbaar zijn" werd ogenblikkelijk en door
iedereen verbonden met Het Been. De interpretatie was dus, dat men
niet zou terugschrikken opnieuw zwaargewonden te maken bij de strijd
tegen het fascisme. Het schokkende aan deze verklaring was dat de
'organisatoren' niet terugschrokken voor het erkennen van 'de moord'
en daarmee suggereerden dat zij de paniek vooraf gepland hadden. En
dat terwijl het gros van de aktievoerders, eenmaal thuis, zich nu
juist inspanden om door het napraten over effekt en strategie, de
paniek van de aktie in zichzelf te elimineren. 
Ronald dook direkt de politiek in, eerst bij het organiseren van
advokaten voor de arrestanten en een dag later in persgroep die
gevormd werd "omdat iedereen de verklaring van de RAF niet zag zitten.
Na die persverklaring hebben we die top, de organisatoren niet meer
gezien. We wilden proberen te redden wat er te redden viel." Het
eerste doel van de persgroep was om Het Been, dat een eigen leven was
gaan leiden in de media, uit de aandacht te halen. "Op een
aktualiteitenrubriek was gelijk een interview met dat mens, in bed,
zonder been. En die hoteleigenaar ging ook vreselijk tekeer. Ons doel
was uit te leggen dat het niet de bedoeling was geweest dat een been
geamputeerd moest worden. Daarnaast wilden we onze eigen argumenten
naar buiten brengen waarom we die aktie gedaan hadden en subtiel
daarin verwerken dat we kritiek hadden op hoe het gegaan was." 
Ook de persgroep gaf een verklaring uit, ondertekend met "De
aktievoerders van 29 maart" waarin stond: "We hebben de fascisten
letterlijk uitgerookt. Dat hotel Cosmopolite daarbij in vlammen
opging, was geen opzet. Als er ook niet-fascisten zouden zijn verwond,
betreuren wij dat." En zo werd de kick en de paniek uit het Kedichem-
verhaal weggeschreven. Maar terwijl in het verhaal voor de grote media
geen paniek meer voorkwam, werd er in de eigen media expliciet een
schuldige voor aangewezen. Die was snel gevonden, want de RAF had zelf
al geklaimd dat zij de paniek in de planning hadden opgenomen. 
Barend schrijft over de woordvoerder van de RAF: "Ik vind hem een
ontzettende smeerlap. Maar ik wil hem niet als enige schuldige
aanwijzen. Tenslotte zijn we ook samen verantwoordelijk." En hij
vervolgt over de RAF: "Het zijn mensen die met een heel klein groepje
beslissen dat Nederland rijp is voor terreuraanslagen, maar te laf
zijn om ze zelf uit te voeren. Mensen die over de ruggen van anderen
terroristje aan het spelen zijn, mogen van mij worden afgebrand."
Maar, besluit hij: "Wij hebben veel belangrijkere dingen aan ons
hoofd. We zullen moeten leren met elkaar te diskussiâren en te
organiseren, want anders wordt de beweging straks weer geregeerd door
geniale gekken." 
In de analyse die Barend geeft van de verhouding tussen individu en
massa, wordt het individu onschuldig verklaard aan de daden van de
massa. Hij ziet de massa van Utrecht en Kedichem als slachtoffer van
degenen die wel wisten hoe massa's reageren en hoe ze te dirigeren
zijn. Om het optreden van dit soort kwade leiders te voorkomen, stelt
hij voor een eigen, goede massa te formeren, die door diskussie en
demokratie in staat is om slinkse leiders te weerstaan. Het zoeken
naar een paniekvrije aktievorm roept het verlangen op naar een
organisatie van massale akties waarin onvoorziene toestanden kunnen
worden uitgesloten. De disciplinering van de aktievoerder die hiervoor
nodig is, was evenwel radikaal in tegenspraak met de in '86 nog
gekoesterde regel dat alleen akties die spontaan, chaotisch en zonder
starre organisatievorm worden gedaan, tot de meest bizarre en
aanstekelijke inbraken en overvallen leiden, zonder daarbij in
terrorisme te vervallen. 
Overigens spreekt uit Barend's typering "geniale gekken" wel degelijk
respekt voor deze leiders. Maar de vraag waarom de massa van Utrecht
de macht aan hen heeft gedelegeerd, stelt hij niet. Waarom lieten zij
zich verleiden tot inertie? En waarom liet de aanvalsgroep zich zo
opfokken dat zij tot moord bereid waren? Barend omzeilt deze vragen
door direkt over "het perspektief van de beweging" te gaan praten;
aangezien hij niet in staat is om in andere dan organisatorische
termen een eigen massa voor te toveren, komt hij niet verder dan het
opnieuw taboe verklaren van de paniek. 

Juist het feit dat de aktievoerders in Kedichem in paniek raakten,
bewijst dat zijzelf geen fascistische horde waren. Er bestaat geen
paniek in het fascisme. Fascistische knokploegen of ambtenaren
schrokken nooit terug voor een moord. Het plannen van de paniek door
de kopgroep was ingegeven door de inschatting dat zij daardoor zelf
snel zouden kunnen wegkomen. Dat zou hen het verwijt kunnen opleveren
dat zij een terroristische inslag hebben, welk verwijt Barend hen dan
ook maakte. Maar terroristen hebben een massa helemaal niet nodig om
te kunnen opereren, dat begrip werd enkel ingebracht om deze groep een
volgende keer te kunnen uitsluiten. Het enige dat de organisatoren
verweten kon worden, was dat zij kennis bezaten over wat massa's zijn
en hoe zij funktioneren, en die kennis ook toepasten nadat zij van
begin af aan de organisatie in handen hadden genomen. 
Het dilemma van Barend was dat, wanneer men de aktietraditie van de
jaren '80 aksepteerde, het onmogelijk was om groepen uit te sluiten
bij akties: dat is alleen mogelijk binnen een kontinue organisatie die
bereid is ordediensten en mentaliteitspolitie in te stellen. Een
beweging die niet wil verdwijnen, ziet zichzelf op een gegeven moment
onvermijdelijk verplicht op te gaan in zo'n vereniging. Al degenen die
zich, met of zonder heimelijke binnenpret, distantiâerden van de RAF
en daarmee vasthielden aan de eigen story van het massale aktievoeren
als spontaan en chaotisch gebeuren binnen een ongeorganiseerde
struktuur, ontzegden zich de mogelijkheid om hun strategische
aktiekennis in te vullen met inzichten over hoe massa's funktioneren.
Maar juist daardoor bleven ze in staat ook bij volgende gelegenheden
"onbeschermd" in een massa-ervaring terecht te komen. Aktieve
vergeetachtigheid is het aura dat de radikale naãviteit voor alle
gevaren behoedt.

De zonen van de eigenaar van hotel Cosmopolite verklaarden achteraf
aan een krant: "Twee jaar geleden hebben we ook al een brand gehad in
onze zaak voor woninginrichting in Leerdam. Die is nu bijna weer
klaar. We zijn bezig met het laatste gedeelte. We dachten het dan wat
rustiger aan te kunnen doen. Maar dat wordt je niet gegund door die
brand in Kedichem. Dat komt nu heel rauw op je dak. Voor mijn broer en
mij is het alleen maar een materiâle schade van 2 ton. Voor mijn vader
grijpt dit veel dieper. Hij voelt het als een aanslag op zijn leven."
Twee maanden na deze aanslag in het paasweekend van de 29ste maart
vond de beweging in de zaak Kedichem z'n afsluiting: "De 62-jarige
eigenaar P. In den Eng had volgens de politie een tweedehands
laadschop aangeschaft om zelf de sloop van hotel Cosmopolite ter hand
te nemen. Al eerder was de voorgevel wegens instortingsgevaar door de
gemeente neergehaald, en de eigenaar wilde zaterdag in z'n eentje de
restanten verwijderen. Omdat de sloopmachine niet wilde starten, had
hij tussen het rechter voor- en achterwiel een trapje gezet met een
losse akku, waarvan hij de draden met de startmotor binnenin de
laadbak moest verbinden. Direkt nadat de verbinding tot stand was
gebracht, zette de zware laadschop - waarvan de laadbak wel een paar
ton kan houden - zich onverwacht in beweging. In den Eng, die zijn weg
door het trapje versperd zag, kon geen kant op en werd in zijn volle
lengte overreden. Hij was op slag dood. De machine stak, een dranghek
meesleurend, de dijk over, boorde een ijzeren staaf dwars door een
ruit aan de overkant en kwam toen dankzij een veiligheidssysteem tot
stilstand."