HET RAADSEL VAN DE MEDIA

Een terugblik op vijf jaar Beeldenrijk
Lezing in De Balie, Amsterdam, 6 november 1990

Stichting ter bevordering van de illegale wetenschap (BILWET) i.o.

De nieuwe onoverzichtelijkheid was een tijdje verfrissend, maar eens
moeten die postmodernen hun verantwoordelijkheid op zich nemen. Hen
wordt vriendelijk doch dringend verzocht dragers te worden eener
Nieuwen Tijd. De successie van Blokker de Oude dient nodig geregeld te
worden. De postpuberale fase moet 'rond de dertig' maar eens voorbij
zijn en de vrijblijvende woordspelletjes dienen ingekaderd te worden.
Het wordt nu echt tijd dat een nieuw intellektueel kader zich
beroepsmatig profileert en zijn 'visie op de stand van de cultuur'
waarmaakt, zoals de menukaart van deze Baliecyclus beschrijft.
Tegenover dit verlies aan vrijheid staat een royale beloning in de vorm
van harde guldens en respektabel publiek aanzien. Ziet men af van deze
beloning dan dreigt men met z'n vervelende praatjes de boot voor goed
te missen. De zekerheid van sociale dienst en besloten vriendenkring
dienen ingeruild te worden tegen de marktconforme kultuuruitdragerij.
Als de omscholing in luid en begrijpelijk praten suksesvol is afgerond,
openen de onneembaar geachte mediavestingen hun poorten en kan men
plaats nemen op de reservebank.
De menukaart wekt kunstmatig de suggestie dat een stel 'jonge
essayisten' iets nieuws te melden hebben dat nog van belang is ook. Ze
verhalen bijvoorbeeld over 'de media', waar tegenwoordig zoveel over te
doen is zonder dat er ook maar iets zinnigs beweerd wordt. De 'nieuwe
generatie intellectuelen' zou wel de juiste 'intellectuele bagage'
hebben om de media op begrip te brengen. Maar stom genoeg viel er aan
hun 'opmerkelijke dwarsverbanden' geen touw vast te knopen. En daar
wordt bij deze wat aan gedaan ('De essays zullen ter afsluiting van het
projekt in boekvorm verschijnen'). Het denken, dat zich van
plaatselijke omstandigheden weinig meer aantrekt, dient verengt te
worden tot een Hollandse Horizon. Het Fin de Millennium is een proeve
van de vaardigheid om in het lokale kultuurbedrijf te funktioneren. Het
'denkmilieu' wordt in een tiental voorlezingen gemeten opdat het kaf
van het koren gescheiden kan worden. In de stille hoop dat uit een
onsamenhangend zooitje onbekenden een mannenbond op filosofische
grondslag gesmeed kan worden. Na gezamenlijk school te hebben gemaakt
hoort men, net als in het geval van de poâtische Maximalen, op eigen
benen te staan.

Hoe beziet het denken de media? Het lijkt erop dat het 'zogenoemde
Nieuwe Franse denken' de produktie aan meningen binnen het
journalistiek vertoog langzaam heeft drooggelegd. De weigering van de
Irrationele Fransen nog langer mee te doen aan het ideologische
spelletje van pro & contra heeft van de commentaren sindsdien een
langstrekkende parade van ja/nee gedachtes gemaakt. Deze Fransen uit de
jaren '60 en '70 schenen de onbegrijpelijkheid eerder een oplossing dan
een probleem te vinden; zij namen genoegen met de statistische
kategorie 'geen mening'. Zij deden dat niet vanuit de redelijkheid van
de nuance maar vanuit een warme belangstelling voor het diffuse. Dat
zit vol met onverschilligheid, ruis, banaliteit, verwarring,
absurditeiten en fataliteiten. Het Nieuwe Denken wordt aangewreven het
Einde van alles en nog wat te hebben gepredikt, zonder te onthullen wat
daarna begint of sowieso kontinu doorgaat. Ze sloten een periode af en
ontsloten noch beloofden een nieuwe.
Men is de Fransen dankbaar voor tal van theoretische wapenfeiten: de
sexualiteit heeft zijn geschiedenis verteld, de Mensch als een Westers
humanistische uitvinding is z'n centrale rol als zingever kwijt, de
grote verhalen die in totalitaire regimes eindigden werden
gedeconstrueerd, de eenheid legde het af tegen het verschil, het jargon
is in 'taal' veranderd en men kreeg oog voor de kleine repressie.
Fluisterende stemmen en krijsende kelen werden ineens opgemerkt. Het
arsenaal aan zintuigen dat de theorie tot zijn beschikking had, kreeg
een verbluffende sensibiliteit.
Maar wat men deze denkersters verwijt is dat ze te ver gingen. Hun
ontrafeling had de differentie als doel opzich en ontbeerde iedere
genuanceerde conclusie. Doordat ze telkens van standpunt veranderden om
hun waarnemingen te verrichten, kon uit hun teksten geen eenduidige
perspektief meer gehaald worden. Zo zongen ze zich los, boven iedere
tijd en ruimte, om alleen nog voort te snellen in onkontroleerbare
denksprongen. Ze haalden alle zekerheden onderuit en namen daarmee
onverantwoorde risiko's. Ze analyseerden de identiteit van personen en
groepen als het gevolg van een machtsstrategie, waar ook aan te
ontkomen was. Terwijl het voor de welzijnsdeskundigen onvoorstelbaar
was dat mensen ook zonder identiteitspapieren door het leven konden.
In elk geval zorgden 'de Fransen' ervoor dat het denken zijn richting
kwijtraakte. Het schafte alleen het oude denken af en trok zich niets
van het label 'het Nieuwe Franse denken' aan. Het zag zichzelf eerder
als knip- en plakwerk van vergeeld materiaal uit de 18de- en 19de eeuw.
De na-oorlogse aktualiteit was niet direkt onderwerp van studies.
Eerder sloot het in filosofische zin een periode af die in
wereldpolitiek opzicht reeds in '45 was geeindigd. Ze blikken eerder
terug dan dat ze profeten zouden zijn van een nieuw tijdperk, genaamd
postmodernisme.
Dat deze filosofen flink achter de feiten aanliepen, maakt hun
prestatie er niet minder om. Want het omtrekken van het reusachtige
moderne Gedankengebilde was geen geringe opgave. In hun studies draait
het dikwijls om de overgang van de absolutistische 18de naar de
industriâle 19de eeuw, die met romantiek en verlichting gepaard ging.
Ze toonden aan dat rond 1800 in alle praktijken en vertogen een
fundamentele breuk was ontstaan, die door de filosofie van die tijd
zelf niet was begrepen, juist omdat die een universele
aansprakelijkheid verlangde. Pas tijdens het verrichten van deze
studies kreeg het denken de mogelijkheid om de toetssteen te gebruiken
die niet twee eeuwen oud was en zich te buigen over het raadsel van
deze eeuw, het fascisme.
Zo maakten de Fransen de overstap mogelijk van de vraag naar de
redelijkheid naar die van het verlangen. Ze wierpen de vraag op hoe in
een tijd van rationalisering, elektrifikatie, riolisering,
industrialisering, motorisering, socialisering en politisering een
beweging aan de macht kwam die de hele verlichting uit deed. Ze
analyseerden de lichaamspolitieke konsekwenties van een op produktie
gericht maatschappelijk bestel en lieten zien hoe de bevolking in toom
werd gehouden via de media 'arbeid' en 'sexualiteit'. Door middel van
de identiteit splitste de macht het dagelijks bestaan in een psychisch-
privÇ en een sociaal-openbaar leven. Het eerste was besloten en geheim,
het tweede technisch-rationeel. Deze twee levens waren vervolgens
zodanig aan elkaar gekoppeld dat de mannen psychisch alleen dan konden
funktioneren wanneer ze sociaal funktioneerden. (In deze
machtskonstellatie waren de vrouwenlevens niet cruciaal omdat ze tot
het privÇdomein van de psyche werden gereduceerd.)
Zoals bekend was het sociale de kwestie van voor de oorlog die in 1929
kompleet in elkaar stortte. Wat daarna restte was een onbevredigd
mannenverlangen waar de officiâle politiek niets anders mee kon dan het
te negeren. Deze negatie was konsekwent 19de eeuws want ontkende het
bestaan van een koppeling tussen het psychische en het sociale, en dat
in een tijd waarin de ekonomie in een 20ste eeuwse krisis was beland.
De nationaal-socialisten maakten dat dolende mannenverlangen tot motor
van hun beweging. Emoties die in rationele zin met elkaar in
tegenspraak waren, wisten zij tot verbazing van hun tijdsgenoten,
produktief te maken.
In de Nieuwe Franse boeken wordt niet het raadsel opgelost, dat het
spel tussen angsten en verlangens voor de vooroorlogse generatie was
gebleven. Het is eerder hun methode die dat mogelijk maakt. Het Nieuwe
Franse denken komt niet met irrationele uitspraken, maar heeft het
irrationele tot onderwerp. Het is geen lof der zotheid maar een
uiterste poging om via omtrekkende bewegingen de logika van het
onbegrijpelijke in kaart te brengen. Om het op z'n Frankfurts te
zeggen: ze analyseren de terugval van de ratio in de mythe niet vanuit
de verloren onschuld van de overrompelde redelijkheid, maar kropen ze
in de gedaante van de mythe om zo achter de destruktieve dialektiek te
komen. Ze incorporeerden misverstanden in vertogen die vervolgens als
verhalen verstandelijk gere- en deconstrueerd konden worden. Ze
analyseren de breuk, maar braken zelf niet met het denken.
Wat dit betreft gaat het na-oorlogse Franse denken uit van een
vooroorlogse vraagstelling die was blijven liggen en zelfs tijden taboe
bleef. De Koude Oorlog had lange tijd het onderzoek naar de oorzaken
van het fascisme in het vriesvak gezet. Gezien het enorme trauma is het
natuurlijk ook niet verwonderlijk dat het fascisme zo lang niet gekend
kon worden. Het Einde dat de Fransen leken te prediken is het einde van
iets dat al voorbij is. Als ze al zelf ergens een Einde aan hebben
gemaakt, dan aan het fatale onbegrip omtrent het irrationele.
Nu de 'na-oorlogse periode' door staatslieden officieel voor afgesloten
is verklaard, heeft het fascisme voorgoed z'n grip op de
wereldaktualiteit verloren. Na 1989 hebben zowel het denken als de
politiek het raadsel van het fascisme als niet langer bindend voor het
heden verklaard (alhoewel het fascisme historisch gezien nog steeds
toetssteen voor het begrijpen van de 20ste eeuw blijft). De post-
fascistische stagnatie, ook wel Koude Oorlog genoemd, heeft gewerkt als
een stabiliserende faktor. In deze rustige tussentijd konden alle
raadselachtige irrationele krachten gedegen worden geanalyseerd en
geneutraliseerd.
De patstelling na de militaire zege op het fascisme was een absurde
uiting van het trauma dat erdoor was opgelopen. De internationale
stagnatie die werd veroorzaakt door de atomaire chantage was een
historische noodzaak om het raadsel van het fascisme te onderkoelen.
Het gaf het denken, dat niet de snelheid van auto of media heeft, alle
tijd om op historisch onderzoek uit te gaan in de duistere regionen van
de psyche in al haar technisch-mediamieke en lichaamspolitieke
gedaanten. Alle rare zigzagbewegingen van denken en politiek leidden
uiteindelijk tot de openbare ontluistering van de psyche. Publieke
media en private therapieân schaften de psyche af als onzichtbare motor
van de geschiedenis. In een permanente afwisseling van betovering en
ontnuchtering beweegt het maatschappelijke verkeer zich tegenwoordig
voort, zonder te worden aangedreven door een geheime kracht die
erachter schuil gaat. Het raadsel ligt niet buiten het verkeer, maar in
de beweging zelf.

Er was een tijd dat de prille lezing van Franse teksten en het zwoegen
op verantwoord Freudo-marxisme uit Duitse koker elkaar niet uitsloten.
Uit dit geestelijk huwelijk stamt het eerste bilwet-boek, getiteld 'Het
Beeldenrijk - over stralingsangst en ruimteverlangen' dat precies vijf
jaar geleden verscheen. Aan de hand van drie aktuele speelfilms werden
de onbewuste angsten en verlangens geanalyseerd die de macht in de na-
oorlogse tijd aansprak om de massa aan zich te binden. De konklusie
luidde dat de psychische drijfveren van de tot tv-kijkers omgetoverde
massa niet meer sexueel gedetermineerd waren, zoals in jaren '30.
Alhoewel er in een toespeling op GÅnther Anders gerept wordt van een
'Antiquiertheit des Atomzeitalters' was er anno 1985 nog heel wat
overtuigingskracht nodig om het nabije einde van de Koude Oorlog te
voorspellen. De media hadden in die tijd nog de ideâle taak het
kijkersvolk te betrekken bij het topniveau waar over het lot van de
wereld werd beslist. De eenwording van de wereld was niet
vanzelfsprekend, maar een idee waarvoor de kijkers bewerkt moesten
worden. Met historische verwijzingen naar de 'atomaire holocaust' en
'Euroshima' werd men dringend verzocht het eigen hachje opzij te
schuiven en nauwlettend het doen en laten van de supermachten te
volgen. Zo werd, in de termen van Het Beeldenrijk, via media en
vredesaktivisme de 'binding aan de Internationale' tot stand gebracht.
De Internationale stond voor een groeiend gevoel van lotverbondenheid
in Oost en West waar een komende Wereldregering haar legitimiteit aan
kon ontlenen.
Vijf jaar later is dat alles vanzelfsprekend geworden en bereikt de
Veiligsraad een unanimiteit waarvan men voorheen veronderstelde
decennia moeizaam onderhandelen nodig te hebben. De Franse theorie
dacht in eenzelfde tijdsschaal. De micropolitiek van de macht had in de
Franse verhalen had altijd de lange weg van de bewustwording voor zich
om tot bevrijding te komen. Maar de korte erupties van de geschiedenis
in '89 hebben de 'lange tijd' van de mentaliteitsbewerking overrompeld.
De kettingreaktie was het bewijs dat het idee in ÇÇn wereld te leven
veel sneller resultaten kan afwerpen dan de lange mars methode van
bewustwording en onderhandeling. Het medium dat het wereldidee konkreet
vestigde door overal gelijktijdig aanwezig te zijn was de media. In de
media kan de 'lange tijd' alleen gezien worden als een definitieve
achterstand.

Elk maatschappelijk systeem is gefundeerd op een misverstand. Met het
oplossen daarvan stort het in en maakt het een sprong naar een ander
raadsel dat tegelijkertijd aan de dag treedt. De verjongde symbolische
orde zorgt voor de benodigde traagheid om aan het oplossen van het
nieuwe raadsel te werken. De oplossing van het oude raadsel vestigt een
nieuw. Het feit dat het ontraadselen van de psyche met name door de
massamedia is uitgevoerd, maakt deze media op hun beurt tot een geheim.
Hoe heeft de media er in godsnaam voor gezorgd dat de psyche verdween
en de massa ongevoelig werd voor praatjes over bloed en bodem? Dat is
het raadsel waarvoor de mediatheorie zich gesteld ziet.
De leegte die de media in de psyche tot stand hebben gebracht, kwam
niet uit de lucht vallen. Het was niet toevallig dat media in eerste
instantie in de privÇsfeer waren gelokaliseerd, alwaar men aandachtig
aan het toestel was gekluisterd en brandende vragen stelde over de
vervlakkige werking ervan. In de introduktiefase van de tv was het
enige doel van de media om de kijkers ingeschakeld te houden. Door de
psyche via de zintuigen op het media-apparaat was aangesloten, kon het
worden ontworteld en naar buiten treden. Het raadsel van de media is
dus niet gelegen in haar geheimzinnige werking op de psyche. Het
subliminale effect dat aan boosaardige beelden wordt toegedicht is
inderdaad niet meer dan een special effect, van de psyche wel te
verstaan en niet van de media. De reclame is alledaagse kennis van de
intiemste wensen van miljoenen die een iedere mediastudent onder de
knie kan krijgen door de reclametechniek te leren beheersen. Dat de
media de eigen beeldtaal niet onder woorden kunnen brengen is geen vorm
van nieuw kultureel analfabetisme, maar een uiting van technologisch
alfabetisme. Media stompen de fanfasie niet af maar gaan het
hedendaagse voorstellingsvermogen te buiten door de meest ongekende
verbanden te leggen. Het kan iedere potentiâle lokatie universeel
maken door hem uit te zenden. Deze telepresentie staat in een
ontwikkeling die al langer uit is op de verbinding van alle ruimte-tijd
koîrdinaten. Zodra de media overal aanwezig zijn, is iedere tot
kommunikatie gerechtigde burger overal present. Omdat in principe alles
en iedereen verbonden kan worden, is de oude manier van zich voort
bewegen een nostalgische aangelegenheid geworden. Tegenover de
virtuele ruimte staat een klassieke fysieke ruimte, die doorsneden is
met kabels, snelwegen en straalverbindingen. Deze half zichtbare, half
onzichtbare infrastruktuur is de hedendaagse vorm van de oude, in het
lichaam aanwezige struktuur van de psyche, te weten het lichaam- en
spierstelsel.
De wereldomspannende bekabeling is de Weltgeist waaraan zulke gespannen
verwachtingen aan geknoopt zijn. Zo zal de media informatieve scholing
en een controleerbare demokratie brengen, de arbeid tot het toetsenbord
reduceren, het kontakt der kontinenten bevorderen, de welverdiende
ontspanning paradijselijke dimensies geven, oude landsgrenzen
uitwissen, diepgang aan het leven bezorgen en een versnelling van alle
menselijke gedachten en handelingen veroorzaken. Ze brengt een
energieke schwung op een planeet waar het gros nu nog zit te
lanterfanten en te keuterboeren, of als ze wel hard zwoegen, nog geen
kennis in huis hebben hoe het werk eenvoudig en snel afgehandeld kan
worden.
De delokalisering die media veroorzaken heeft als equivalent de
gedachte dat lokale problemen alleen nog in een globale kontekst
opgelost kunnen worden. Dat is de wereldgedachte. Het idee van die ene
wereld kreeg in aanzet vorm onder de dreiging van de atoomvernietiging.
In de na-oorlogse tijd stond de wereldgedachte echter nog in het teken
van een trauma dat verwerkt moest worden. Het motto 'ÇÇn wereld of geen
wereld' was in deze periode hetzij militaire chantage, hetzij idealisme
van fanatieke vrijdenkers. Onder het regime van de Bom had men niets op
met zoiets harmonisch als een wereldregering. Daarvoor was de Bom te
star en kon niet in mediamieke beelden worden gevat. Het bracht de
mensheid wäl als noodlotsgemeenschap onder ÇÇn noemer, maar het
produceerde alleen maar angsten en geen hoopvolle verwachtingen, zelfs
niet als bijprodukt van een beweging die zich tegen de Bom keerde. De
abstraktie van de herhaling van tig keer Hirosjima moest naar de
mensen gebracht worden langs de omweg van de psyche, terwijl de
wereldgedachte daar dankzij de media nu juist van was gekomen. De Bom
werd angstaanjagend gemaakt omdat hij de sex bedreigde in de meest
Oidipale betekenis van voortplanting en nageslacht. In Het Beeldenrijk
wordt er op gewezen dat deze zelfde procedure gebruikt was aan de
vooravond van de Tweede Wereldoorlog om de al even imaginaire Jood uit
te schakelen. De paradox was dus dat de Bom uiteindelijk een
pedagogisch voorlichtingswapen was, dat een wereld aankondigde waarin
er voor een Bom geen plaats zou zijn.
Aan het begin van de jaren tachtig had de atoomchantage z'n
uitstraling op het Onbewuste voltooid. Daardoor begon ze absurd te
worden. De onzichtbare gijzeling van de wereld hield niet langer stand
tegen de media-aandacht die ze massaal over zich heen kreeg. Tot dan
werd het bespreekbaar maken van de Bom afgedaan als het werk van een
Vijfde Kolonne. De Bom was bedoeld om de communistische infiltratie te
neutraliseren. Tot begin jaren '80 had de Ban-de-Bom beweging te horen
gekregen dat een pleidooi tegen de atoombewapening een knieval voor
Moskou was. De vredesbeweging die op vooroorlogse wijze de massa's
trachtte te mobiliseren, kende alleen de wetten van de media niet. Ze
bereikte dan ook niets omdat ze niet begreep dat de Bom alleen in de
media kon verdwijnen en niet via klassieke politieke drukmiddelen. De
plaats waar hij verdween was de mediashow van Gorbatsjow en Reagan in
Reykjavik. Daarmee was ook het gevaar van een massabeweging bezworen.
Niet de vredesapostelen waren dragers van de post-atomaire wereldblik
maar wel de astronauten, die al eerder de baan van de mediasatellieten
hadden geplaveid. Zij bleven er koppig op wijzen dat vanuit de nieuwe
ruimte de Koude Oorlogsgrenzen die de grootmachten over de planeet
hadden getrokken, met de beste wil van de wereld niet te zien waren. Op
hun enthousiasme volgde een verbazing over de idiote wereld en een
voorzichtig prevelen van een toekomstdroom waarin de blauwe planeet een
plaats van vrede zou zijn. Dit loste de hysterie af die in 1957
veroorzaakt was door de Sputnik, van waaraf het Westen atoombommen als
stenen vanaf een viadukt naar beneden zag komen suizen.
Starswars is de halfslachtige extremisering van deze kijk op de ruimte
als plaats van de totale oorlog en de totale vrede. De verhuizing naar
de orbitale ruimte schaft inderdaad de atoomoorlog op land af en stelt
daar een barok spektakel voor in de plaats. Deze poging de zinloos
geworden kernbewapening te reanimeren was financieel en technisch te
hoog gegrepen, maar gaf wel het niveau aan waarop de supermachten zich
met elkaar konden verzoenen. Door te kiezen voor de titel 'Starwars'
werd de verwarring tussen een animatievideo en een achterhaald
bewapeningsprogramma produktief.
Tot dan toe was de verhouding tussen Bom en globale media
problematisch geweest. De afbeelding van de Bom had in de jaren veertig
een visionair karakter. Dat verdween helemaal in de afschrikking. Hij
kreeg bedriegende eigenschappen toegedicht. De energie die hij
uitstraalde, werd kankerverwekkend. Zijn electro-magnetische puls zou
alle electrische media in ÇÇn klap uitschakelen. De onzichtbare Bom zou
pas in de jaren tachtig terugkeren in het openbare beeld onder het
apokalyptisch teken van de ploffende paddestoel. Maar dan veroorzaakt
hij niet langer schrik voor de Rus, maar bewustwording en een bezorgde
verbazing over zoveel energieverspilling en milieuverontreiniging. De
af-schrik keert zich dan tegen de afschrikking. 
De illustratie daarvan is de bekende bilwet-movie The Day After. Deze
Amerikaanse televisieproduktie werd in Vrij Europa geen doorslaand
sukses omdat de film niet de omweg nam via Malievelden of Museapleinen,
maar direkt inwerkte op het bewustzijn. Door de kijker aan te spreken
op zijn lichaamskonditie, ontsnapte deze atoomstory aan het verwijt
propaganda voor de Russen of terugkeer van de woeste horde te zijn. The
Day After aktualiseerde de Bom door het tegenover de bodyculture te
plaatsen. Door aangesloten te blijven op de media kon je je lichaam
gezond houden. Hierna stond niets de definitieve vestiging van de
massamedia in de weg, die hiermee hun na-oorlogse introduktiefase
afsloten. De Bom was letterlijk en figuurlijk in de media verdwenen,
onder voorwaarde dat er hard gewerkt zou worden aan de eenwording van
de wereld.
De vestiging van het wereldideaal kon het niet stellen zonder reâle
katastrofes. De stralingsangst en het ruimteverlangen die in Het
Beeldenrijk nog als imaginaire fenomenen waren behandeld, kwamen
ineens, terug op aarde, in een zeer werelds daglicht te staan.
Tsjernobyl was het geschenk waar de Internationale op gewacht had. De
eigenlijke ramp was niet de meltdown die plaatsvond maar de live
afwezigheid van de journaals. Men verlangde naar beelden, want dit was
een zaak die de Russen niet voor zich mochten houden en de hele wereld
aanging. Ineens bleek dat een vanzelfsprekendheid te zijn geworden.
Eindelijk roken de Russen hun kans mee te doen aan de Internationale.
Ze leerden van hun mediale blunder. Bij een volgende ramp, de
aardbeving in Armeniâ, kwam de wereldhulpverlening direkt op gang en
betraden Westerse reddingswerkers het rampgebied, iets wat ten tijde
van Tsjernobyl nog ondenkbaar was.
De zaak Tsjernobyl tekent de overgang van de atomaire stagnatie naar
een milieubewuste aanpak. De Amerikaanse variant van Tsjernobyl was de
ontploffing van de ruimtedroom. De zwanezang van de Challenger
betekende dat de ruimtevaart met beide benen terechtkwam in de
realiteit en gewoon kommerciâle wetenschap werd. De verlangens worden
sedertdien niet langer in een imaginaire ruimte geprojekteerd, maar
hebben hun weg gevonden in de kommunikatie-netwerken. De voormalige
ruimtehelden zijn data-specialisten geworden met laag bij de grondse
opdrachten. Hun taak bestaat uit het installeren en repareren van de
straalverbindingen en het van bovenaf opmeten van de ongekontroleerde
beweging van het milieu. De voorstelling dat de mensheid de globe de
rug toe zou keren is probleemloos vervangen door het aloude ideaal van
de harmonie tussen mens en natuur.

De vestiging van het wereld-ideaal aan het einde van de Koude Oorlog
door middel van de media heeft als voorwaarde dat deze media
ontwapenend worden. Het instrumenteel gebruik van het netwerk als
propagandawapen is niet langer toelaatbaar. Om geloofwaardig over te
komen worden alle mededelingen van nu af aan gepresenteerd als
goedbedoelde informatie. Zolang de ideologische tweekamp duurde, werd
de media-almacht afgeremd door een al dan niet bewust wantrouwen onder
het publiek, dat moeilijk het onderscheid kon maken tussen feiten die
voor hen bedoeld waren en taktische verdraaiingen die de vijand dienden
te overtuigen dan wel te misleiden. De media bezaten in de tijd van de
Bom nog steeds de potentie om als propagandamiddel voor welk doeleinde
dan ook ingezet te worden. Om de gevaarlijke kanten van de media te
bezweren, waar voor de Tweede wereldoorlog zo handig gebruik van was
gemaakt, werden ze onder streng toezicht geplaatst.
De introduktiefase van de media werd begeleid door een sociaal vertoog
dat de uitwerking van media op de psyche in kaart bracht. Het geheim,
dat in de onpeilbare uitstraling van radio, tv en massabladen verborgen
lag, werd in cijfers gevangen en omzichtig benaderd via een publiek
debat over de verderfelijke uitwerking van het kastje kijken. Het
leggen van verbanden tussen de media en haar omgeving geschiedde in
deze GrÅnderzeit niet langer vanuit een metafysisch gedachtengoed. De
kommunikatieleer werd gedomineerd door een technokratische visie op het
intermenselijke waardoor een euforie in de mediatheorie uitbleef. De
missie die de media in haar uitdijingsfase van de jaren vijftig tot
zeventig vervulde, moest worden voorzien van een pedagogisch oogmerk en
gestaafd aan statistische cijfermagie. De aanstaande explosie van de
media moest in goede banen worden geleid. De aanleg van het
medianetwerk geschiedde weliswaar niet planmatig, maar werd wel stevig
verankerd in het staatsbestel. Zo werd het fragiele subjekt, dat
blootgesteld zou worden aan 1001 media, bij voorbaat in bescherming
genomen tegen dreigende afstomping en manipulatie. Tijdens de
scholingskursus zagen zowel kijker als maker hun verantwoordelijkheid
in en namen het medium serieus op: niet door het 8 uur journaal
heenpraten en geen grapjes vanuit de studio!
De omslag kwam begin jaren tachtig. De markt voor mediaprodukten was
wereldomspannend geworden. Door de installatie van kabel en satelliet
sprong het aanbod van kanalen omhoog en werden het nationale
mediabestel, de programmering en dito ingesleten kijkgewoontes
wezenlijk aangetast. De binding van de kijker aan zijn zender werd
verder ondergraven door de video, die zelfs van de meest utopische
live-uitzending weer een getaped programma wist te maken. Nadat eerst
de televisiekritiek de inhoud van de shows had aangeklaagd, konden nu
de brave produktie en receptie dynamischer vormen aannemen. Het medium
media was aan emancipatie toe en mocht haar gewichtige taak afleggen.
De introduktie was geslaagd. Maatschappelijke ontwikkelingen als
kruisraketten, ekonomische krisis of kraakrellen konden na 1980 worden
getoond zonder dat iemand daar de media nog de schuld van gaf. De
vrees dat media misbruikt konden werden voor kommunistische propaganda
was verdwenen.
De gebeurtenissen waren stuk voor stuk items geworden die al dan niet
belangstellend gecovered werden. 'Steeds meer' schoven de makers
zichzelf met al hun technische prothesen in beeld om te benadrukken dat
we niet langer naar een gewichtige metafysische verschijning keken,
maar naar een uniek technisch en estethisch produkt dat zich (als een
waar) op de kanalenmarkt presenteerde. Het oude onderscheid tussen
amusement en informatie valt moeilijk meer te maken, net als het
verschil tussen aandachtig en onverschillig mediagebruik.
'De media' werd een begrip dat vooral door de makers zelf in meervoud
werd gebezigd. Alhoewel men 'media' dikwijls als synomiem voor
televisie gebruikt, wijst het wijdverbreide gebruik van dit begrip als
verzamelbak erop dat men reduktionisme van de media tot een
overdeterminerend medium van de hand wijst. 'De media' is een
container, zoals de New Yorkse psycho-historicus Lloyd deMause dat
noemt, waarin alle verwachtingen die men van dit wonder heeft, gestort
kunnen worden, zonder dat het ooit vol raakt. De voorstelling van de
meervoudige media neemt afscheid van het simpele kommunikatiemodel
waarin de attente zender A via een black box aan oplettende ontvanger B
een boodschap doorgeeft. Ieder medium is onderdeel van een komplex
netwerk dat onder, op en boven het aardoppervlak gespannen is. Wat moet
de TV zonder gids en radio zonder CD? En de bioscoop zonder de ladders
en recensies in de kranten, het opinieblad zonder de advertentiekanalen
en viceversa?
Stel, een filmhuis stuurt een persmailing naar radio, tv, dag- en
weekbladen, programmatijdschriften en bevriende filminstellingen als
vakbladen en distributeurs om ze uit te nodigen voor een byzonder
festival. We bevinden ons zo midden in het mediaconglomeraat, ergens in
een labyrint van zakelijke kontakten, bekenden, perslijsten,
databanken, bibliotheken en PR personen die handelen in voorlichting,
reklame, uitnodigingen, aanmaningen, bewustwording, tips, informatie en
bestelformulieren. Daarbij gebruikt men post, snelweg, telefoon, fax,
briefings, straatmeubilair, e-mail,  teletekst, koeriers, advertenties
en flyers. De structuur mag er wat onoverzichtelijk uitzien en
rhizomatisch zijn, maar uiteindelijk is het gewoon werk in uitvoering
dat gedaan kan worden bij de gratie van het feit dat deze complexe
struktuur niet gestoord of verbroken wordt.
Dit klinkt ons wat al te dagelijks in de oren. Het netwerken is een
banale, vergankelijke en vanzelfsprekende noodzakelijkheid geworden.
Het bestaat uit bijna onbewuste handelingen, koortsachtige bezigheden
die in dienst staan van het hogere ideaal, in de sfeer der media te
verkeren. Het is hoegenaamd onmogelijk buiten deze sfeer te opereren,
deze te negeren of van buitenaf te observeren.

Met de vestiging van de media-almacht is dus een nieuw raadsel
geãntroduceerd. Het raadsel wordt gevormd door de vraag hoe zo'n
komplex netwerk zo vanzelfsprekend kan funktioneren zonder dat iemand
de diepere werking ervan onder woorden hoeft te brengen. Deze
ongekende dimensie stelt een uitdaging, een leegte die vervolgens
zingevende aktiviteiten oproept zoals zaterdagse mediabijlagen, om
onderhoud vraagt, research & development aanwakkert en nieuwe
machttypen installeert. Het geheim wordt omzichtig en met respekt
benaderd door de 'mediatheorie'. Anders dan de universitaire vakgroep
massakommunikatie gaat deze niet uit van een veronderstelde
wisselwerking tussen de media en de zogenaamde werkelijkheid. Ook wijst
ze de zachtzinnige synthese in het begrip 'kunstmatige werkelijkheid'
van de hand. De experimentele mediatheorie heeft als apriori dat de
media tot een eigen tijd-ruimte is geâmancipeerd. Het 'mediamilieu' dat
dat deze theoretici exploiteren hebben zij de naam 'transitruimte'
gegeven. Dit is een seperate sfeer, ook wel koepel genoemd, die over de
aardbol gespannen is en waarbinnen vreemdsoortige effekten optreden.
De media heeft voor hen praktisch niets meer te maken met het transport
van informatie. De bril van de kommunikatieleer, die het transport van
producent naar konsument bestudeert, blijft turen binnen de (oneindige)
grenzen van het mediasysteem zelf en kan zodoende niet naar de media
gaan kijken. Daar is een vervreemdende blik voor nodig, de blik van de
alien. Deze richt zich niet op het einddoel van de kommunikatie maar
kijkt belangstellend naar de uitwerking van de datareis zelf. Ze beziet
niet het vervoer, maar de vervoering. Mediatheorie wijdt zich niet aan
het oplossen van het raadsel, maar aan de beschrijving ervan:
in de transitruimte neemt men plaats om vooruit te komen, het is een
soort cel, een trein, een lift, een cabine, een sofa. Zo maakt de tv
het mogelijk om thuis omnipresent te zijn, live en direkt. In principe
kunnen en zullen alle zintuigen ingevoerd worden in deze nieuwe tijd-
ruimte. Zelfs het klassieke centrum van de menselijke existentie, de
Geest of het Brein, zal aansluiting vinden op het netwerk. Het aanwezig
zijn in de media gaat gepaard met een specifieke schemertoestand, die
allerlei vroegere roeservaringen recycled. Zo verschilt bijvoorbeeld de
opiumroes van de treinsensatie of een mooi natuurprogramma. De ene is
verboden, de ander dwingend, een volgende in opkomst of een probeersel,
dat later een kassukses zal blijken te zijn. Maar het specifieke van de
media-konnektie tussen zenuwstelsel en wereldnetwerk is dat alle trips
nu technologisch te realiseren zijn zonder de hinderlijke lichamelijke
bijverschijnselen.

In de gedachtenexperimenten die de mediatheorie in oprichting
uitvoert, wordt een klassifikatie aangebracht waarin de media niet als
een blok worden gezien, maar als een netwerk van oude en nieuwe
mediaverschijnselen. Deze strukturen zijn weliswaar aangesloten, maar
doorlopen binnen het netwerk hun eigen geschiedenis. Die
geschiedenissen tracht de mediatheorie te inventariseren en tot hun
einde te denken. Ter afsluiting komen hier enkele mediagedaanten aan
bod die begin jaren negentig her en der te vinden zijn.
De nog bestaande staatsmedia zijn eigenlijk vooroorlogs. Zij worden
gefinancierd en gekontroleerd door het ministerie voor kultuur,
informatie en propaganda. Staatskanalen zijn bang voor de luxe die
achter de media verborgen ligt. Zodra de hoeveelheid beeld/geluid/tekst
toeneemt zou het Woord dat de Leider of Partij uitspreekt wel eens
wegvallen in een brei van niet ter zake doende messages. Het ancien
regime in Roemeniâ was een mooi voorbeeld met maar een paar uur tv per
dag, waarbij hoofdzakelijk Ceausescu in beeld was. Het socialisme en
Derde Wereldlanden hebben zo'n rigide opvatting van media gehad. Geen
wolk die om het dagelijks leven hangt, maar pure boodschap. De
staatsmedia in het Westen zijn al lange tijd atavismen, relikten uit
de gevriesdroogde situatie van de Koude Oorlog, die nog niet ontdooid
zijn. Na de privatisering van de partijmedia in het Oosten, zullen ook
de Westerse staatsmedia aan bod komen en ineenschrompelen tot nationale
school-omroepen.
Vooroorlogs zijn ook de burgerlijke media, die zich kenmerken door het
verhullen van hun warenkarakter. Van het NRC of de Volkskrant mogen wij
niet zeggen dat zij uitgegeven worden om winst te maken. Ook menig
Hilversumse omroep heeft het er moeilijk mee dat hun edele
doelstellingen telkens weer stuk lopen op ordinair zakendoen. De
burgermedia willen ook niet verward worden met meningen die
autoriteiten uitdragen. Zij belichamen nog altijd de liberale idealen
van waarheid en werkelijkheid. Ooit genereerden zij in de Koude
Oorlogsperiode de demokratische gemeenschap, maar nu zouden allang
moeten zijn opgegaan in het multi-nationale mediabedrijf. Binnen de
muren van het verenigd Europa hebben zij nu hun hoop gevestigd op de
'terugkeer van de burger', die zijn meningsvorming niet graag
overwoekerd ziet door reklameboodschappen.
Een variant op de burgermedia zijn de sociale media. Voor hen is de
mens de message. Zij hebben in de hele na-oorlogse periode de
herinnering hooggehouden aan het sociale vraagstuk dat ooit het
Avondland aan de rand van de afgrond deed bengelen. Maar de angel is
uit hun kwestie getrokken. Ze zijn hun voormalige vijanden kwijt. Door
de ideologische ontwapening (of verlamming?) zien ze zich genoodzaakt
een andere taak op zich te nemen. De desintegratie van volk en gezin
wordt door de socialen in verantwoorde banen geleid. De burgermedia kan
dit niet 'begeleiden' of 'invoelen'. Ze begrijpt maar niet dat mensen
zich druk kunnen maken over de vraag wat een katholiek hoorspel, een
protestantse liefdesscene of een vakbondsquiz is. De sociale media
belichamen bij uitstek het geloof in de representatie (zo bepalen FNV,
VNO, kerken en partijen nog steeds mede naar welke TV-stations wij
mogen kijken). De burgerij kan het menselijke aspekt niet echt
uitdragen. Daarvoor is zij teveel gefixeerd op het doel en kan de weg
daarheen haar niet echt veel schelen. Het proces, de consensus, de
betrokkenheid, de herkenning, het gesprek, zijn termen waar de
burgerlijken niet, maar de socialen wel mee uit de voeten kunne om er
hun uren mee vol te maken.
Burgermedia hechten zich aan informatie en kant en klare meningen. De
socialen daarentegen willen het verhaal van de mens achter het feit
weten. Voor hen bestaat de werkelijkheid pas in en door de mens, niet
als een set van kale, ware feiten. Als de Mensch door human-interest-
belangen voor entertainment doeleinden misbruikt wordt, komen zij in
opstand. Maar de verloren strijd van de socialen resulteert slechts in
het inzicht dat zij eigenlijk thuis horen in de rij van minderheden,
die dankzij diezelfde socialen van eigen mediakanalen zijn voorzien.
Globale media vervolgens vermelden niet langer expliciet hun
geografische en kulturele roots. Zoals het bij vrachtwagens grappig
maar overbodig is te weten wat woonplaats, adres en faxnummer van het
betreffende vrachtbedrijf is, schijnt het alleen voor lezers van
mediarubrieken een aardig weetje te zijn dat de regie van CNN in
Atlanta zit, een Arabische krant in Londen wordt samengesteld en het
nieuws van Radio 10 Gold in Brussel wordt voorgelezen. De klokslagen
van de Big Ben en het plechtige 'This is London' waarmee de BBC-
worldservice ieder uur haar nieuws begint, geven aan dat het oude geo-
politieke imperium, bestuurd vanuit de hoofdstad, voor de BBC nog
steeds boven alle schakelingen staat. Globale media zien daarentegen
van zulke relikten af en verkopen zichzelf liever met het wijdvertakte
netwerk van correspondenten en gebruikers. Voor hen staat de
verbinding als zodanig in het centrum van de verbeelding. Voor de
televisiekritiek, die hen verwijt dat hun kijk op de wereld nog te smal
is, hebben zij een gewillig oor. Het probleem van de
ondervertegenwoordiging van bepaalde items lossen zij, anders dan de
sociale media, niet op door een herkenbare opsplitsing van het
programma-aanbod. Alles wat zich aandient wordt opgenomen in een
permanente stroom, hetgeen de receptie vanuit een vast lokaal of
ideologish standpunt bemoeilijkt.
Bij de globale media wordt geen geheim gemaakt van hun winstbejag. Ze
pronken met hun ondernemerslust in hun onophoudelijke strijd tegen
nationale wetgevingen en staatsmedia. In dit duel kunnen ze zeer wel
overwinnaars worden, maar daarbij zouden ze het loodje leggen. In de
programmering en aankleding van de globale media is het spiegelen aan
het nationale aanbod nog steeds een doorslaggevende faktor. Globale
media die deze wedkamp laten voor wat die is, moeten zich nog
aandienen.
Lokale of regionale media kunnen makkelijk gezien worden als
tegenspelers van deze globale trend. Volgens de optimistische
voorspellingen die uitgaan van een algehele toename van de
mediaconsumptie, zou men ook oor hebben naar plaatsgebonden nieuwtjes.
Maar dit is geen natuurlijke behoefte, waar de markt alleen maar op
hoeft in te spelen. Stedelijke identiteiten, en in nog sterkere mate
regionale, zijn kunstmatige, vaak ook staatkundige konstrukten. Als de
geschiedenis een handje meewerkt treft men nog her en der
overblijfselen van een folklore aan (muziek, dialekt, buurtverbanden),
maar deze zijn ongeschikt voor algemeen gebruik. Lokale media zitten
met het probleem dat media er voor iedereen zijn en niet slechts voor
een handje vol oorspronkelijke bewoners. Ze hebben pas een
bestaansrecht als ze zich kunnen meten met de interlokale media, omdat
ze zich moeten meten met zoveel andere kanalen. Op radio, tv en in de
kiosk vindt men ze immers temidden van alle andere. Als stageplaatsen
voor starters kunnen ze desalniettemin enige populariteit genieten. Ze
moeten dan wel afzien van idealistische of kunstzinnige doelstellingen
en hard aan de slag gaan want de aktualiteit dient zich niet zomaar
aan en moet veelal zelf geschapen worden.
Alternatieve media werken met het begrip 'tegenopenbaarheid' en
spiegelen zich aan de burgerlijke media. Deze moet gekorrigeerd en
aangevuld worden. Het is een strategie die erop uit is het individu
zowel bewust te maken van zijn gedrag als van zijn mening. Dit proces
zou uiteindelijk af te lezen zijn aan een veranderde publieke opinie.
Deze kleine media hebben geen algemene aanspraken maar werken met een
positieve variant van het kankermodel, dat ervan uitgaat dat op lange
termijn iedereen, hetzij via via, hetzij door de grote media, wel
geãnformeerd zal worden over het probleem dat wordt aangesneden. Het
vooronderstelt een dicht netwerk dat over en door de samenleving is
gespannen, zodat het aktivisme van enkelen op den duur een
kettingreaktie bij velen losmaakt. Tot die tijd richt men zich op een
relatief kleine groep met de zekerheid dat de info niet in een getto
bleef hangen of in de vorm van interne diskussies gaat rondzingen.
Bewegingen uit de jaren '60 en '70 hebben op deze wijze thema's als
feminisme, derde wereld en milieu een groot bereik gegeven.
Professionalisering in deze kringen leidde er echter toe dat men
overstapte naar de echte media en de gepraktiseerde tegenopenbaarheid
in de jaren tachtig goeddeels verdween.
Mensen die aan het eind van de jaren zeventig niet langer wilden
wachten op de bewustwording van de ander, stichtten zogenaamde eigen
media. Precies op het moment dat de media-emancipatie inzette en
begrippen als pers en publieke opinie van het toneel verdwenen, zei
een groep aktivisten het geloof in de hardhorende medeburgers op en
ging met zichzelf aan de slag. Alhoewel ze voor de buitenwereld een
voortzetting leek van de alternatieve media-bedrijvigheid, liet ze het
kankermodel los en ging, net als de grote media, zweven. Alhoewel
alleen lokaal verkrijgbaar, trokken ze zich niets aan van de
plaatselijke inperking die de lokale media zichzelf opleggen, niets
aan. Zowel qua vorm als inhoud werden ze transnationaal, net als hun
globale tijdsgenoten. Alleen van groei wilden ze niets weten. De
geniale dilletantie bleek geen kinderziekte, maar een constituerend
element. Als restprodukt van verdwenen autonome bewegingen, die zo nu
en dan weer opvlammen, is hun kontinuãteit en onveranderlijkheid tot op
de dag van vandaag adembenemend. Dit valt niet te reduceren tot hun
dogmatiek. Ze wendden zich van de korte mediatijd af en schiepen een
eigen tijd-ruimte continuum.
De kroon op het zendingswerk dat in de hele media-galaxis verricht
wordt, vormen de soevereine media. Zij hebben alle nog voortbestaande
imaginaire banden met waarheid, werkelijkheid en representatie
doorgesneden en gaan alleen op pad. Ze richten zich ook niet langer op
de wensen van een specifiek publiek, zoals eigen media dat nog deden.
Zij sluiten een verbond met de ruis, de vader van alle informatie en
plunderen omringende kanalen om zichzelf van materiaal te voorzien. In
hun vrije tijd is zowel ruimte voor de extented version als het
gesampelde citaat.
Dit kan slechts bij de gratie van de non-profilatie. Zonder verder
geheimzinnig te doen over hun bestaan, blijven de soevereinen
onopgemerkt, aangezien ze zich ophouden in de blinde vlek die de felle
media-uitstraling op het oog veroorzaakt. Zodoende hoeven ze ook niet
te worden opgemerkt als avant-gardestroming die de kunst opnieuw van
impulsen moet voorzien. Als aparte kategorie zijn soevereine media
daarom zo moeilijk herkenbaar, omdat de gedaante waarin ze verschijnen
nooit in z'n volle glans kan schitteren. Ieder geslaagd experiment dat
mogelijk geduid kan worden als kunstzinnige dan wel politieke uiting,
wordt direkt aan vervuiling blootgesteld. De mengers van huis-uit
provoceren niet, maar besmetten de toevallige voorbijgangers met
verziekte banaliteiten die zich in al hun vriendelijke nietszeggendheid
presenteren. Ontonwarbare kluwen van zingeving en ironie maken het voor
de geoefende medialezer onmogelijk hier nog een pijl op te trekken. De
soevereine media zijn de radikale konsekwentie van de media-emancipatie
die zich alom volstrekt. Zonder het raadsel op te lossen, spelen ze een
spel met de media en verlichten zo de knellende vragen die men over
haar werking stelt. Het is aan de mediatheorie dit spelverloop op te
tekenen.