De gigant is wakker, maar weet niet goed wat hij wil
Door Ellen Sluis in Rio de Janeiro

Saímos do Facebook, “We zijn van Facebook afgegaan”, is een veelvoorkomende leus op de spandoeken van de demonstranten hier in Brazilië. Oftewel: Wij zijn niet langer ‘passief’ op Facebook en nemen daadwerkelijk actie.

Sinds een week of twee gaan in tientallen steden in Brazilië de mensen de straten op om te protesteren tegen onder andere corruptie, mensenrechtenschending en de falende democratie in het land. De eerste dagen telden de protesten nog ‘slechts’ tienduizenden voornamelijk hoog opgeleide demonstranten verspreid over de verschillende steden, maar na ruim een week zijn de aantallen geweldig toegenomen. Afgelopen donderdag alleen al in Rio bezetten bijna 1 miljoen cariocas (inwoners van Rio) het centrum van de stad en de dagen daarna vonden demonstraties in verschillende andere delen van de stad plaats, zoals in de noordelijke, zuidelijke en westelijke zones van de stad.

“We zijn van Facebook afgegaan” doet af aan de belangrijke rol van Facebook in de demonstraties. Protesteren is namelijk iets dat Brazilianen over het algemeen niet echt doen. “Het heeft allemaal toch geen zin” is een veelgehoorde uitspraak als mensen klagen over wat er allemaal wel niet mis is in hun land. Wat Brazilianen wel ontzettend veel doen is sociaal netwerken. In Brazilië hebben 65.5 miljoen mensen een Facebook profiel. En de afgelopen tijd werd er al veel kritiek geleverd op de overheid, de corruptie, de groeiende pinksterbeweging en de invloed van religie binnen de politiek. Het volk, waar binnen de demonstraties nu naar wordt verwezen als ‘de gigant’, is al een tijdje boos en uitte zijn onvrede, maar wist, en weet overigens nog steeds niet precies, waartegen hij nu precies moet protesteren. Er is ook zoveel mis. Op Facebook is dat makkelijker. Je verandert je profiel naam in “Huppeldepup Guarani Kaiowa” als steunbetuig aan het inheemse volk dat wordt bedreigd door de bouw van de waterdam in Belmonte en hier in Rio door de uitbreiding van de Maracanã. En je deelt en liked kritische video’s over de homohatende en racistische pastoor Marcos Feliciano die op dubieuze wijze is aangesteld als president van het Comité voor Mensenrechten. Vervolgens was er afgelopen maand er veel aandacht voor de protesten en het heftige politiegeweld in Turkije. De verhoging van het bustarief twee weken geleden was de aanleiding voor een aantal duizenden Brazilianen om de straat op te gaan. Maar het brute optreden van de militaire politie dat de rondte deed op Facebook, terwijl de massa media de demonstraties juist bestempelden als flauw en ongerechtvaardigd, dát was de daadwerkelijke druppel die de gigant echt wakker heeft geschud en heeft overtuigd zich aan te sluiten bij de rest.

Facebook heeft en belangrijk rol gepeeld in de aanloop en organisatie van de protesten, maar ook daarna in de coördinatie. Voor grote protesten werden Facebook evenementen aangemaakt met miljoenen genodigden. Voorzorgsmaatregelen over hoe je voor te bereiden op een demonstratie en hoe om te gaan met bruut politiegeweld werden verspreid. Daarnaast werd op Facebook een tegengeluid geboden aan de gemanipuleerde informatie op populaire tv zenders zoals Globo en het evangelische Record. Terwijl op tv het vandalisme juist wordt uitvergroot als poging de beweging te demobiliseren, delen de Brazilianen via de sociale netwerken video’s en teksten waarin enerzijds het vreedzame karakter van de demonstraties naar voren kwam of anderzijds de genadeloze politie. Of de video waarin een politieagent zijn pistool uit elkaar haalt, in het vuur gooit en roept dat hij zich doodschaamt de Braziliaanse staat te dienen.

Tijdens eerdere grote demonstraties en protesten in andere landen, zoals de ‘twitter-revolutie’ in Iran in 2009 en de Arabische lente in 2011, rees vaak de kritische vraag: In hoeverre doet de bevolking uit de lagere klassen mee met de protesten, aangezien online sociale netwerken zo’n grote rol hadden in de organisatie en vaak werd verondersteld dat de armere bevolking van die landen weinig toegang hadden tot internet. Sinds zo’n twee jaar geleden is het aantal Facebook gebruikers in Brazilië ontzettend hard toegenomen. Vandaag de dag heeft praktisch iedereen die een computer, laptop, smart phone of internetcafé om de hoek heeft Facebook. Dus ook in de favelas. De vraag is wel in hoeverre de informatie over de protesten op Facebook bij iedereen terecht komt, want Facebook is om commerciële redenen zo geprogrammeerd dat je vooral in contact komt met mensen die gedeelde interesses hebben, waardoor de discussie voornamelijk de al politiek geëngageerde bevolking bereikt. Toch doen er langzaamaan meer mensen uit favelas mee dan verwacht. Het is niet langer waar dat de demonstraties alleen de belangen van een hoogopgeleide middenklasse vertegenwoordigen. Echter, ook de inwoners van de favelas zijn niet over één kam te scheren en er bestaat nog wel een kloof. Enerzijds zijn dat de inwoners van de favelas die open staan voor verandering en anderzijds een groep die door gebrek aan goed onderwijs en cultuur zo ver van de realiteit van de Braziliaanse middenklasse afstaat dat zelfs de onderdrukking door de Staat van beiden en de gemeenschappelijke belangen waar ze voor strijden hen niet weet te verenigen. In tegendeel, een aantal zien demonstraties juist als mooie gelegenheid om te roven.

Het euforische gevoel van de eerste 10 dagen, die voor veel Brazilianen in zekere zin als een overwinning van hun passiviteit werden gezien, begint langzaam om te slaan in een soort onrust over een gebrek aan focus. Er is van alles mis en er zijn een heleboel verschillende belangen. De Brazilianen beseffen dat NU het moment van verandering is aangebroken en dat ze dus met iets goeds op de proppen moeten komen. Maar wat dan? Sommigen willen dat Dilma aftreedt. Maar wie komt er voor in de plaats? Anderen zijn tégen de menging van – voornamelijk linkse – politieke partijen in dit publieke debat, vanwege het idee dat alle politieke partijen corrupt zijn. Partijleden of aanhangers die met rode vlaggen in de demonstraties meelopen worden in sommige gevallen hefig bekritiseerd. In São Paulo hebben groepen (extreem) rechtse jongeren zelfs hun vlaggen verbrand. Dit wordt vervolgens weer gestimuleerd door de massa media, die de linkse partijen als een bedreiging zien voor de gevestigde orde. Daarnaast is het de vraag hoe er nieuwe verkiezingen zouden moeten worden gehouden zonder de participatie van politieke partijen. “Volksverkiezingen op Facebook?” wordt er gegrapt. Dus nu doen wanhopig video’s de rondte waarin wordt uitgelegd dat het volk zich juist niet tegen de politieke partijen moet keren die mee doen in de demonstraties. Want het zijn precies die partijen die de de wensen van de demonstranten vertegenwoordigen. Brazilianen weten niet goed wat ze nu precies moeten eisen en in welke volgorde. Want zie maar eens een concrete oplossing te vinden voor alles wat er mis is.

Terwijl de euforie van de overwinning van hun passiviteit voor eenheid zorgde, creëert de huidige discussie over focus juist meer verdeeldheid. De gigant wordt door de meer politiek geëngageerden bekritiseerd dat hij al die tijd heeft geslapen en eigenlijk helemaal niet weet waar het precies om gaat. Verder klagen sommigen dat ze minder makkelijk informatie over nieuwe protesten kunnen vinden op Facebook en ze verdenken de autoriteiten ervan hun communicatie via het sociale netwerk te bemoeilijken. De demonstraties zijn zeker nog lang niet voorbij. Noch het volk noch de Staat lijken van plan op korte termijn toe te geven. Maar het is moeilijk te voorspellen tot welke veranderingen dit gaat leiden.

Ellen Sluis/Barracco 55: http://www.facebook.com/barraco55