Dat de coronacrisis de culturele en creatieve sector volledig op haar kop heeft gezet is evident. Wat speelt er momenteel op beleidsniveau? En hoe spelen digitalisering en verduurzaming een rol in de transitie naar een weerbaar cultureel landschap – zowel tijdens als na de coronacrisis? 

In de EU heeft de sector vanwege de pandemie in 2020 “een financiële dreun van 199 miljard euro gekregen. Dat is 31 procent minder omzet dan het jaar ervoor”, wordt vermeld in Metropolis M. Ruim 41% van de respondenten van een onderzoek dat werd uitgevoerd door Hanzehogeschool Groningen bij MKB’ers is niet voorbereid op een tijd na de coronamaatregelen. Dit betekent dat er nog niet is nagedacht over de manier waarop hun werkzaamheden weer kunnen worden opgestart zodra dat mag. De sectoren zakelijke dienstverlening en cultuur, sport, recreatie, horeca en toerisme zijn het minst goed voorbereid. Ondanks dat er veel geëxperimenteerd wordt is het dus urgent om in de culturele en creatieve sector te investeren. Zoals dr. Thijs Lijster, Universitair Docent Kunst- en Cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen, stelt ‘als je de kunsten nu laat verdorren, komen ze niet meer terug’.

Weerbaarheid

Op maandag 16 november 2020 presenteerde de Raad voor Cultuur (RvC) het rapport Onderweg naar overmorgen: naar een wendbare en weerbare culturele en creatieve sector aan Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Ingrid van Engelshoven.  In dit rapport stellen zij dat het belangrijk is om te onderzoeken welke transities nodig zijn om de culturele sector als geheel op lange termijn weerbaar en bestendig te maken, waarbij digitaliseren, ontwerpen en differentiëren als pijlers centraal staan. De Raad wil daarover adviseren en stelt voor om met de stedelijke regio’s, de fondsen en het veld van makers en instellingen de noodzakelijke wendbaarheid van de sector in beeld te brengen en al doende te versterken. Ook Boekmanstichting Kenniscentrum voor kunst cultuur en beleid is een coronamonitor en coronaplatform gestart.

De Sociaal Economische Raad stelde in 2017 al dat het belangrijk is om een weerbare cultuursector te hebben en dat het belangrijk is voorop te lopen met oplossingen. De coronacrisis onderstreept de urgentie hiervan slechts. Het Sociaal Cultureel Planbureau geeft in november 2020 bovendien aan dat de coronamaatregelen niet alleen invloed kunnen hebben op de culturele sector zelf, maar ook de culturele betrokkenheid van de bevolking, de aantrekkingskracht van Nederland op toeristen en bewoners en daardoor het bedrijfsleven. In hun beleidssignalement van datum kijken ze naar scenario’s wat er gebeurt als de coronacrisis voorbij gaat er wat er gebeurt als deze blijft.

Digitaal publieksbereik

Liesbet van Zoonen, voormalig lid van de RvC, was aanwezig bij een online concert. “Ik [stond] in m’n eentje thuis te dansen. Toen voelde ik me toch wel vrij belachelijk. Ik dacht: dit is niet de toekomst.” Een lichtelijk absurdistische ervaring die velen van ons zullen herkennen. “Je moet dan gaan denken wat we precies gaan doen om de digitale ervaring om te bouwen tot een gezamenlijke publiekservaring.” Özkan Gölpinar, lid van de RvC, stelt aanvullend dat door de verschuiving van evenementen naar online omgevingen veel instellingen scherper zijn gaan nadenken over hun publieksbereik; zowel huidig lokaal publiek als nieuw internationaal publiek. Er wordt voor het bereiken van zo’n ervaring volop geïnnoveerd door programma-aanbieders in de culturele en creatieve sector. Sinds de corona reset spuiten er livestreams, digitale expositieruimtes en online debatten uit de grond. 

“Wat leer je er nu van? Wat kun je meenemen naar de toekomst? (…) Hoe kunnen we de crisis uit innoveren?” vraagt Van Zoonen zich af. Ook minister van Engelshoven stelt dat uit de coronacrisis is gebleken dat de sector […] kwetsbaar [is]: “[w]e moeten kijken naar wat we [van corona-experimenten] leren en hoe we de sector als geheel kunnen verbeteren.” Hoe faciliteer je de intrinsieke communicatiebehoefte van programmadeelnemers op een inhoudelijk interessante manier? Hoe blijf je je publiek aan je binden wanneer er een overvloed aan online evenementen is? Verder is er de kwestie van de verslaglegging van een succesvol afgerond online evenement; hoe verdeel je die samenhangend over een veelheid aan platformen? En hoe zorg je ervoor dat een afgerond evenement of project ‘levend’ blijft op je website? Spelers in de culturele en creatieve industrie missen de slagkracht om van een korte- naar langetermijnvisie te komen. De nasleep van maatregelen zal namelijk in de komende jaren hoe dan ook een groot effect hebben op de digitalisering van de culturele en creatieve sector. 

‘Crisistijd zorgt voor veel nadelige situaties, dat is duidelijk. Maar het is tegelijkertijd ook een moment waarin gekeken kan worden naar verandering en innovatie. Dat is in de kunstsector niet anders. De coronacrisis heeft meer ruimte gemaakt voor een ontwikkeling die al een aantal jaar aan de gang is: de digitalisering van de kunstsector’, aldus journalist Cindy Goosen. Sinds de culturele sector vanwege coronamaatregelen noodgedwongen op slot ging, is in de hele breedte van het internationale en nationale culturele en creatieve veld geëxperimenteerd met digitale formats, aldus The British Council. Van digitale voorstellingen en concerten tot online culturele adventskalenders. Nergens was echter al zo’n sterke traditie van experimenten met digitalisering, als in de beeldende kunstsector (Van Mechelen & Huisman, 2019). Deze drang tot experiment en de ontwikkeling in digitalisering in de culturele en creatieve sector is door de coronacrisis in een stroomversnelling terechtgekomen. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling stelt dan ook dat massale digitalisering in combinatie met opkomende technologieën nieuwe vormen van culturele ervaringen en nieuwe verdienmodellen met marktpotentieel kunnen creëren. Veel instellingen hebben hun inhoud gratis online aangeboden om hun publiek betrokken te houden en te voldoen aan de sterk toegenomen vraag naar culturele programma’s. Dit is op lange termijn niet duurzaam, maar heeft wel de deur geopend naar toekomstige innovaties. Om hiervan te profiteren is het nodig om de tekorten aan digitale vaardigheden in de sector aan te pakken. De kernbevindingen in het rapport ‘Cultuurparticipatie in Coronatijden’ sluiten hierop aan; het online cultuuraanbod is een interessant alternatief tijdens de crisis, maar ook daarna zal het een aanvulling blijven op het reguliere aanbod.

Duurzaamheid

De coronacrisis heeft niet alleen een stroomversnelling van digitalisering in de culturele sector en creatieve sector veroorzaakt. Wanneer we het hebben over duurzame oplossingen, hebben we het niet alleen over oplossingen die toekomstbestendig zijn. De huidige situatie waarin de culturele en creatieve industrie verzeild is geraakt biedt ook mogelijkheden voor verduurzaming in de context van het klimaat. 

Niet alleen grote bedrijven investeren ondanks de coronacrisis in duurzaamheid. Zo onderzoekt Zoë Dankert in het artikel ‘Kunst & Klimaat #4: De daad bij het klimaat’ in Metropolis M hoe klimaatbewust handelen vorm krijgt in de beeldende kunstwereld. Eva Postma, zakelijk directeur van BAK (Utrecht), spreekt in dit kader van een ‘mentale omslag’: ‘Wat voorheen vanzelfsprekend was, moet op een of andere manier worden vormgegeven. […] Sinds de coronacrisis is er sprake van verandering in de programmalijn, die wordt hybride: meer lokaal ter plekke en internationaal digitaal’. Ook een groot deel van de respondenten van het eerder genoemde onderzoek uitgevoerd door Hanzehogeschool Groningen bij MKB’ers verwacht dat online een grotere rol gaat innemen en dat de toekomstige profilering van het bedrijf wordt meer duurzaam, lokaal en/of online.

Dit besef is niet enkel bij Nederlandse instellingen en onderzoekers ingedaald maar ook op Europees beleidsniveau. Zo stelt de Europese commissie in een ‘Coronavirus response’ rapport het volgende:
Twee kwesties zijn acuut relevant geworden: de impact van mobiliteit op het milieu en de rol van digitale cultuur. Daarom zullen maatregelen worden voorgesteld om de koolstofvoetafdruk van de sector te verkleinen. Tegelijkertijd zullen ze een toekomstgerichte reflectie bevatten over de impact die de circulaire ervaring kan hebben op langere termijn. Live recording en streaming […] zal een andere manier zijn om duurzaamheid en een breder bereik te verzekeren via toekomstige online kijkervaringen. Ook Portugal, voorzitter van de EU aankomend half jaar, heeft het bevorderen van een herstel dat wordt benut door het klimaat en digitale transities als speerpunt.

De sector zal dus op zoek moeten gaan naar manieren om een een duurzame langetermijnvisie te ontwikkelen voor hoogwaardige hybride programma’s voor de culturele en creatieve industrie, met digitalisering en verduurzaming als belangrijke pijlers.